Jelonek rogacz: chrząszcz poszukiwany w północnej Portugalii

Czy kiedyś pomyślałabym, że będę miała ogromną frajdę z chodzenia po lesie z latarką i szukania chrząszczy? A dokładnie tego konkretnego, jelonka rogacza? Na pewno nie. Myślę, że popukałabym się po głowie i sama siebie wyśmiała. Ale to się zmieniło. W Portugalii poznałam ludzi, którym zależy na losie przyrody, więc postanowili wziąć sprawy w swoje ręce i zacząć edukować społeczeństwo.

W miejscowości Valongo, oddalonej o około 13 km od Porto, zaczęto organizować specjalne nocne spacery w poszukiwaniu zagrożonego wyginięciem chrząszcza – jelonka rogacza.

Lucanus cervus i jego nazwy
Jak wygląda największy owad w Europie?
Gdzie w Portugalii występuje jelonek rogacz?
Niechlubna tradycja z amuletami z żuwaczek
Poszukiwanie chrząszczy
Weekend z jelonkiem rogaczem

Lucanus cervus i jego nazwy

Nie wiem, czy pamiętacie z lekcji przyrody bądź biologii nazwę „jelonek rogacz”? Oczywiście pierwsze (i chyba naturalne skojarzenie) przywodzi nam na myśl ssaka z rodziny jeleniowatych. Pewnie myślimy o jakimś małym gatunku jelenia, którego możemy spotkać w lecie. Łacińska część nazwy cervus faktycznie dała nam ku temu podstawy. Jednak jelonek rogacz wcale nie jest ssakiem. Jest za to największym okazem chrząszcza, którego możemy spotkać w Europie. Żuwaczki tego owada są podłużne i przypominają poroże jelenia. Stąd łacińskie skojarzenie właśnie z tym gatunkiem oraz nazwa w języku polskim.

W Portugalii natomiast Lucanus cervus ma bardzo interesującą nazwę. Określa się go mianem vaca-loura/ vaca-loira (krowa-blondynka) lub cabra-loura/ cabra-loira (koza-blondynka). Skojarzenie z krową jeszcze może być dla mnie dosyć zrozumiałe. Na północy kraju wiele gatunków hodowanych krów ma długie i okazałe rogi. Idealnym przykładem są rasy vaca arouquesa, barrosã czy cachena.

Jednak z kozą mam już większy problem, jeśli chodzi o interpretację portugalskiej nazwy. Oczywiście wśród portugalskich kóz znajdziemy przykłady ras, które mają okazałe rogi, ale nie przypominają one żuwaczek jelonka rogacza. O ile w języku polskim możemy używać słowa „koza” na samicę sarny, o tyle po portugalsku powiemy cerva lub corça. Dlatego też nie do końca jest dla mnie jasna etymologia drugiej nazwy używanej zamiennie na jelonka rogacza.

A skąd drugi człon nazwy, czyli blondynka? Odnosi się do żółtych włosków porastających okolicę głowy tych chrząszczy. Żółty kolor pięknie kontrastuje z ciemnym ubarwieniem pancerzyka.

Jak wygląda największy owad w Europie?

Jelonek rogacz jest największym owadem, jakiego znajdziemy zarówno w Portugalii, jak i w Polsce. Długość ciała samców może się wahać od około 2,7cm do ponad 5cm. Wraz z okazałymi żuwaczkami przypominającymi poroże jelenia, chrząszcz może osiągać ponad 8 cm! Rekordowe okazy zaobserwowane w Europie miały nawet do 9 cm długości ciała wraz z żuwaczkami! Podczas spaceru wśród dębów bez trudu uda nam się go zauważyć, jeżeli tylko pojawi się na danym terenie.

Żuwaczki samców przypominają szczypce. Dorosłe jelonki rogacze używają ich głównie w walkach o terytorium oraz o względy samicy. Gdybyśmy spotkali kilka samców w jednym miejscu, na tym samym drzewie, możemy być pewni, że wkrótce dojdzie między nimi do walki. Pokonany jelonek rogacz będzie musiał znaleźć sobie inną partnerkę oraz drzewo. Walkę wygrywa ten, który nie spadnie z gałęzi i utrzyma się na drzewie jak najdłużej.

Samice tego gatunku są znacznie mniejsze. Ich ciało osiąga długość między 2,6cm a 4,1cm. Zazwyczaj głowa i przedplecze samicy mają kolor czarny, a reszta jej ciała brązowy. W porównaniu z samcem wierzchnia część jej ciała jest zdecydowanie bardziej błyszcząca.

Jelonek rogacz ma zdolność do latania. Zazwyczaj przelatuje powoli, pokonując krótkie dystanse.

Gdzie w Portugalii występuje jelonek rogacz?

Jelonka rogacza w Portugalii znajdziemy przede wszystkim w północnej i centralnej części kraju. Może to mieć związek z występowaniem drzew, na których żeruje, czyli dębów szypułkowych (carvalho-alvarinho) czy kasztanów (castanheiro). Dawniej te gatunki stanowiły podstawę portugalskich terenów leśnych, były uznawane za gatunki autochtoniczne. Niestety obecnie w wielu częściach kraju zastępuje się je plantacjami eukaliptusów, używanych jako podstawowy materiał w przemyśle papierniczym. Tym samym tracą swoje naturalne środowisko do życia.

Młode osobniki w formie larw żywią się głównie elementami rozkładającego się drzewa. Przez większy okres swojego życia (3 do 5 lat) zamieszkują więc ściółkę leśną lub butwiejące drzewa. Ich rola w ekosystemie jest nieoceniona: dzięki pomocy w utylizacji rozkładającego się drzewa użyźniają glebę w wartości odżywcze oraz wspomagają naturalny cykl odbudowy lasów.

Wraz z nadejściem jesieni larwy zmieniają się w poczwarki, a te późną wiosną kolejnego roku przekształcają się w dorosłe okazy. Ich żywot jako dorosłych jest bardzo krótki: samce żyją około miesiąca, samice nieco dłużej. W tym czasie dorosłe jelonki rogacze żywią się żywicą, którą mogą znaleźć na korze drzew. Dlatego też popularnymi miejscami, w których je znajdziemy, są stare i duże dęby, które mają wiele guzów.

W tym krótkim czasie dorosłe osobniki muszą znaleźć sobie parę, aby doszło do kopulacji i tym samym przedłużenia gatunku. To najważniejsze zadanie, które na nich czeka. Ze względu na duży wysiłek energetyczny samce po wykonaniu swojej misji umierają.

Najczęściej w Portugalii możemy zobaczyć samców jelonka rogacza w czerwcu i lipcu, samice zaś mogą przeżyć aż do września. To na nich spoczywa trudny obowiązek zalezienia odpowiedniego miejsca do złożenia jaj, z których wylęgnie się kolejne pokolenie chrząszczy. Jelonki rogacze zaobserwujemy najczęściej w słoneczne i ciepłe dni, około 30 minut przed zachodem słońca.

Niechlubna tradycja z amuletami z żuwaczek

Dlaczego w ogóle poruszam temat jelonka rogacza na Portogalense? Powodów jest kilka. Pierwszym i chyba najważniejszym z nich jest fakt, że ten chrząszcz zamieszkuje teren praktycznie całej północnej Portugalii. Podczas naszej wizyty w czerwcu lub lipcu istnieje spora szansa, iż spotkamy go w lesie, bądź nawet w parku miejskim. Wszędzie tam, gdzie rosną przede wszystkim dęby szypułkowe, możemy spodziewać się, iż uda nam się zobaczyć ten okaz.

Co więcej, jest to gatunek objęty ochroną w Portugalii, na mocy prawa Unii Europejskiej (dokładniej Konwencji Berneńskiej i jej późniejszych załączników). Niestety, co roku samce padają ofiarą ludowych przekonań. Według tradycji i ludowych opowieści amulety zrobione z żuwaczek jelonka rogacza miały chronić dzieci i dorosłych przed szeroko pojętym złem. Miały zapewniać ochronę przed chorobami, czarami, złym okiem sąsiadów i tym samym zapewnić życie w dobrobycie.

Łapano więc chrząszcze i wyrywano okazałe żuwaczki, a sam samiec umierał w tym procederze bez spełnienia swojej misji polegającej na zagwarantowaniu ciągłości gatunkowej. Z tego powodu populacja jelonka rogacza maleje. Sama miałam okazję zobaczyć martwych samców bez żuwaczek, co tylko potwierdza fakt, że ten niechlubny zwyczaj w dalszym ciągu jest praktykowany.

Tatuaż z jelonekiem rogaczem na przedramieniu mojej koleżanki Any

Poszukiwanie chrząszczy

Aby zbadać obecną populację chrząszcza z rodziny Lucanidae, w 2016 roku powstał projekt VACA-LOURA.PT. Zrzesza 4 organy, które rozpoczęły liczenie oraz śledzenie występowania okazów jelonka rogacza w Portugalii. Należą do nich Stowarzyszenie Associação Bioliving, Unidade de Vida Selvagem przy wydziale bilogii Uniwersytetu w Aveiro, portugalskie stowarzyszenie entomologiczne (Sociedade Portuguesa de Entomologia) oraz Instytut Konserwacji Przyrody i Lasów (Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas). Jest to inicjatywa społeczna, do udziału w której zachęcam bardzo serdecznie wszystkich zainteresowanych. Każdy z nas podczas spaceru może zaobserwować jelonka rogacza. Wystarczy zrobić mu zdjęcie i wysłać je wraz z informacją o lokalizacji do projektu VACA-LOURA.

Od rozpoczęcia działań projektu, aż do chwili obecnej (czerwiec 2022) w Portugalii kontynentalnej udało się zaobserwować ponad 3900 okazów jelonka rogacza. Blisko 84% chrząszczy zaobserwowano w północnej i środkowej Portugalii. Dlatego też uznałam, że warto poświęcić temu zagadnieniu osobny artykuł.

Magnes z jelonkiem rogaczem otrzymany podczas wolontariatu w rezerwacie przyrody Parque das Serras do Porto.

Weekend z jelonkiem rogaczem

Co roku na przełomie maja i czerwca pracownicy projektu VACA-LOURA organizują weekendy z jelonkiem rogaczem. W tego typu wydarzeniu może wziąć udział każdy po wcześniejszym zapisie. Celem jest szerzenie wiedzy o tym gatunku chrząszcza wśród społeczeństwa oraz uświadomienie, jak bardzo pożyteczny jest z niego owad.

Pracownicy projektu VACA-LOURA organizują wieczorne i nocne spacery, w których czasie poszukiwane są okazy tego największego chrząszcza w Europie. W zeszłym roku miałam okazję wziąć w nich udział w wiosce Couce, należącej administracyjnie do miasta Valongo. Do inicjatywy VACA-LOURA dołączył rezerwat przyrody Parque das Serras do Porto, na którego terenie znajduje się Couce, oraz klub wspinaczkowy Alto Relevo. Udało nam się zaobserwować kilka rodzajów chrząszczy, wliczając w to jelonka rogacza. W tym roku po raz drugi postanowiłam wziąć udział w tej inicjatywie. Choć pogoda nie do końca dopisała (lekko siąpił deszcz i było wilgotno) w czasie wizyty w Couce udało nam się zaobserwować dwa okazy jelonka rogacza. Zamiast na dębie szypułkowym znajdował się na dębie korkowym.

To naprawdę świetne wydarzenie, gdyż mamy okazję usłyszeć z ust biologów badających te owady wiele ciekawych informacji. Nie tylko na temat samych chrząszczy, ale także otaczającej nas przyrody. Podczas zeszłorocznej edycji udało nam się dowiedzieć czegoś więcej również o nietoperzach, płazach czy świetlikach. Gdyby tylko w tak ciekawy sposób uczono nas w szkole o otaczającym świecie, więcej osób przykładałoby wagę do ochrony środowiska. A mamy ogromny dług wobec naszej planety.