Przewodnik po azulejos dworca kolejowego São Bento

Dworzec kolejowy São Bento jest bez wątpienia jednym z najpiękniejszycvh dworców kolejowych w Europie, jeśli nie na całym świecie. Wszystko to za sprawą biało-niebieskich azulejos autorstwa portugalskiego malarza Jorge Colaço. Wchodząc na teren dworca w Porto możemy poczuć się jak w galerii sztuki lub muzeum.

Bez wątpienia azulejos na dworcu São Bento są wyjątkowe, gdyż przypominają prawdziwe dzieła sztuki. Przedstawiają ważne momenty z historii Portugalii, a także sceny z życia codziennego mieszkańców z przełomu XIX i XX wieku. Zwróciliście na to kiedyś uwagę podczas Waszej wizyty w tym miejscu? Jeśli nie, to w tym artykule postaram się wyjaśnić jakie wydarzenia przedstawione są na ścianach tego magicznego miejsca. Warto przyjrzeć się z bliska każdemu panelowi płytek z osobna, gdyż kryją się przed nami prawdziwie dzieła sztuki.

Ściana północna (wejście na teren stacji od Rua da Madeira)

Wchodząc przez główne drzwi wejściowe po naszej lewej stronie znajdują się dwa panele, które przedstawiają momenty wyjęte z historii Portugalii. Na biało-niebieskich kafelkach widzimy od góry obraz noszący tytuł Encontro de Valdevez. Mowa o bitwie, która rozegrała się w 1140 roku w dolinie rzeki Vez, na ziemiach leżących obecnie w powiecie Arcos de Valdevez. Doszło do starcia wojsk Hrabstwa Portucale (port. Condado Portucalense) na czele z D. Afonso Henriquesem i wojsk Kastylii i Leonu pod wodzą jego kuzyna Alfonso VII. Uznaje się, że zwycięskie starcie wojsk Afonso Henriquesa było ostatnim etapem formowania się Państwa Portugalskiego.

Poniżej znajdziemy panel zatytuowany Entrega de Egas Moniz. Przedstawia on legendę dotyczącą jednego z bohaterów narodowych z północnej Portugalii. Egas Moniz, bo o nim mowa, pochodził ze znamienitej, zamożnej i wpływowej rodziny Riba Douro. Był bardzo zaangażowany politycznie w sprawy Hrabstwa Portucale. Był też opiekunem i wychowawcą księcia Afonso Henriquesa, przyszłego króla Portugalii.

Scena przedstawiona w atrium stacji rozgrywa się w Toledo. Na pierwszym planie ukazany jest król Kastylii i Leonu Alfonso VII oraz bosy i związany Egas Moniz ze swoją rodziną. Według legendy po tym jak Afonso Henriques zbuntował się przeciwko swojemu kuzynowi i wypowiedział mu wasalstwo, Egas udał się do króla Alfonso VII oddając w jego ręce życie swoje i rodziny, gdyż wcześniej ręczył on honorem za swojego wychowanka, który złamał dane słowo. Poruszony Alfonso darował Egasowi życie i uwolnił go. Scena przedstawia więc heroiczny akt honoru Egasa Moniza.

Ściana południowa (wejście na teren stacji od Rua do Loureiro)

Po prawej stronie od wejścia, tuż nad kasami biletowymi widnieje panel o nazwie Casamento de D. João I com Dona Filipa de Lencastre. Przedstawia on ślub króla D. João I z Filipą de Lencastre. D. João I objął tron portugalski w 1385 roku dając tym samym początek dynastii Avis. Ślub monarchy odbył się w 1387 roku i przypieczętował jakże ważne przymierze zawarte między Portugalią i Anglią. Rok wcześniej (1386) podpisany został bowiem traktat windsorski o wzajemnym przymierzu między dwoma państwami. Co ciekawe, obowiązuje on do dnia dzisiejszego i jest najstarszym przymierzem zawartym i w dalszym ciągu obowiązującym na świecie.

Ceremonia zaślubin odbyła się w katedrze w Porto. Na ulicach miasta zebrały się tłumy zarówno szlachty, jak i burżuazji oraz pospólstwa. Na panelu widać fragmenty jednej z  bram wjazdowych do miasta (Porta de Vandoma) oraz katedrę. Biskup przewodniczący ceremonii trzyma lejce konia, na którym siedzi Filipa de Lencastre.

Poniżej znajduje się panel zatytuowany Conquista de Ceuta, czyli zdobycie Ceuty. Wydarzenie to miało miejsce 21 sierpnia 1415 roku. Na głównym planie widzimy syna D. João I oraz Filipy de Lencastre Henryka Żeglarza (Henrique o Navegador).

Wiedzę o świecie młody książę zdobył przede wszystkim dzięki matce, która przykładała bardzo dużą wagę do edukacji dzieci na dworze. W 1415 roku książę Henryk zgromadził w Porto załogę i wyruszył do północnej Afryki w celu podbicia ziem należących do wyznawców islamu. Powodów do zorganizowania wyprawy było wiele. Począwszy od religijnych (wyprawa krzyżowa), społeczno-politycznych (prestiż na tle państw europejskich), a skończywszy na ekonomicznych (strategiczny punkt na mapie świata). Na początku XV wieku Ceuta była portem do którego docierały statki z Indii zawierające cenne  i luksusowe produkty.

Choć bohaterów bitwy było wielu, w atrium nie może zabraknąć obrazu przedstawiającego księcia urodzonego w Porto właśnie.

Ściana wschodnia prowadząca na perony (strona lewa)

Na ścianie na wprost wejścia na teren dworca kolejowego widnieją azulejos przedstawiające sceny z życia mieszkańców północy kraju. Są to sceny związane zarówno z wydarzeniami religijnymi, jak i z codziennością mieszkańców.

Pierwszym od góry obrazem patrząc od lewej strony jest procesja mająca miejsce w Lamego ku czci patronki miasta Matki Boskiej Uzdrawiającej  (Procissão de Nossa Senhora dos Remédios).

Lamego jest miasteczkiem położonym w Dolinie Douro. Kult Najświętszej Panienki został zapoczątkowany w Lamego przez Zakon Trójcy Świętej, a obchody jej święta przypadają na przełom sierpnia i września. Jest to jedna z najliczniejszych i największych procesji jaka ma miejsce corocznie w Portugalii. Ciekawostką może być to, iż procesja w Lamego była jedyną w całym kraju, gdzie bulla papieska zezwalała, aby figura Matki Boskiej umieszczona była na wozie ciągniętym przez woły. Scenę tę widzimy również na obrazie złożonym z azulejos w atrium dworca kolejowego.

Poniżej tuż przy jednym z wejść prowadzących na perony znajdziemy dwa małe panele z kafelkami. Po lewej stronie znajduje się obraz zatytuowany A promessa, czyli obietnica. W kontekście religijnym tytuł można również tłumaczyć jako intencja, bowiem widzimy na pierwszym planie kobiety, które na kolanach pokonują drogę przez ulice miasta. Podobne zjawisko można w dalszym ciągu zaobserwować wśród pielgrzymów odwiedzających najsłynniejsze portugalskie sanktuarium w Fatimie.

Drugi panel nosi natomiast tytuł A fonte milagrosa, czyli cudowne źródełko. Widać na nim kolejkę, którą stanowią głównie kobiety w towarzystwie dzieci. Każda z nich trzyma dzban, który napełni uzdrawiającą wodą, gdy przyjdzie jej kolej przy cudownym źródełku.

Ściana wschodnia prowadząca na perony (środek)

Pośrodku ściany znajdującej się naprzeciwko głównego wejścia znajdziemy dwa bardzo symboliczne dla mieszkańców północy panele. Pierwszy z nich przedstawia winobranie (Vindima de Enforcado). Widzimy na nim kobiety trzymające ogromne kosze wypełnione już winogronami. Oprócz kobiet na panelu znajduja się również dzieci, ale brakuje mężczyzn.

Co więcej, ukazany został bardzo specyficzny typ uprawy winorośli, który można spotkać głównie w północnej części Portugalii. Nazywa się on enforcado i polega na tym, iż wionorośle sadzono w pobliżu drzew, aby ich łodygi mogły znaleźć oparcie na pniu oraz gałęziach swoich sąsiadów. Ten system uprawy przede wszystkim był możliwy na małych parcelach terenu. Dzięki temu zdecydowanie zaoszczędzał miejsce pod uprawę innych roślin. Z tego względu widzimy drabinę oraz kobiety, które zrywają owoce prosto do koszy.

Drugi panel jest równie emblematyczny, gdyż pokazuje transport najsłynniejszego portugalskiego wina na rzece Douro. Nosi on tytuł A condução do vinho do Douro.

Obraz przedstawia słynne barcos rabelos, czyli łódki, którymi transport wina Porto odbywał się aż do lat 60 ubiegłego wieku. Oprócz łódek ukazane zostały wozy ciągnięte przez zwierzęta, głównie woły oraz beczki, w których znajduje się cenny nektar. Rzeka Douro ukazana została wraz z charakterystycznymi dla niej meandrami.

Na prawo od głównego wejścia wiodącego na perony ukazane zostały sceny z życia mieszkańców północy związane z rolnictwem. Od góry widnieje panel przedstawiający żniwa (A ceifa).

Widzimy ciężką pracę na roli wykonywaną przez mężczyzn, kobiety i zwierzęta. Od tego jakże gorącego i pracowitego okresu w roku odpoczynku nie ma nawet młoda matka. W prawym dolnym rogu widzimy ją karmiącą piersią swoje niedawno narodzone dziecko.

Poniżej ponownie pojawia się rzeka Douro, tym razem wraz z młynami, które zostały skonstruowane na jej brzegu. Panel nosi tytuł Azenha do rio Douro (młyn wodny na rzece Douro). Woły czekają na rozładunek zbóż, które zostały przetransportowane do młyna, aby wyprodukować z nich mąkę na chleb.

Ściana wschodnia prowadząca na perony (strona prawa)

Po prawej stronie od góry widnieje drugi duży panel związany z tradycjami chrześcijańskimi. Mowa o Romaria de São Torcato, czyli hucznym odpuście mającym miejsce w okolicach miasta Guimarães. Święty Torcato był biskupem z Bragi, który został zamordowany przez najazd muzułmański w 715 roku, wraz z 27 innymi osobami, które wyruszyły na obronę wsi. Według legendy w miejscu gdzie znaleziono jego ciało pojawiło się źródełko, którego woda ma właściwości lecznicze.

Obchody dnia tego świętego przypadają na pierwszy weekend lipca. Widzimy na panelu przede wszystkim część ludyczną tego święta. Mieszkańcy tańczą, bawią się, świętują, jedzą, piją, a nawet śpią już ze zmęczenia. Jednym słowem Jorge Colaço uchwycił esencję ludowych świąt Portugalczyków.

Poniżej od lewej strony widnieje panel noszący tytuł Assadeira de Castanhas. W tradycji portugalskiej nie może zabraknąć oczywiście momentu pieczenia kasztanów, tak typowego zwyczaju nieodłącznie związanego z jesienią.

Na północy kraju nie brakuje kasztanowców, szczególnie w regionie Trás-os-Montes. Co ciekawe, za kolebkę kasztanowców w północnej Portugalii uznaje się wilgotny region Minho. Jednak to w zimnym regionie Trás-os-Montes zbierane są najlepszej jakości owoce kasztanowca. Co roku również przed dworcem kolejowym na straganie można kupić cieplutkie i dopiero co uprażone kasztany.

Po prawej znajduje się panel zatytuowany Feira do gado, czyli jarmark podczas którego można kupić przede wszystkim zwierzęta domowe. W krajobrazie północy od zawsze przeważały tereny rolnicze. Nieodłącznie z uprawą roli więże się hodowla krów, owiec czy kóz. Stąd też zwierzęta hodowlane ukazane na panelu.

Kolorowe panele płytek

Oprócz biało-niebieskich paneli azulejos ściany atrium dworca kolejowego São Bento zostały również ozdobione kolorowymi kafelkami. Zdobią one głównie ścianę zachodnią, czyli główne wejście na teren dworca od Praça de Almeida Garret.

Wchodząc do atrium dworca od strony peronów ujrzymy 10 wąskich alegorycznych paneli. Zaczynając od lewej strony ukazane zostały alegorie handlu, sztuk pięknych oraz literatury.

Kolejne cztery panele przedstawiają pory roku. Jako pierwsza została ukazana zima, potem jesień, lato oraz wiosna. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż nie występują one w kolejności chronologicznej.

Seria paneli alegorycznych zakończona jest azulejos ukazującymi alegorie muzyki, rolnictwa oraz przemysłu.

Oprócz ściany zachodniej wąskie kolorowe panele możemy zaobserwować również na pozostałych ścianach, tuż nad biało-niebieskimi azulejos. Przedstawiają one ewolucję środków komunikacji, począwszy od czasów rzymskich, a skończywszy na rozwoju kolei w XIX wieku.

Widzimy panele ukazujące najazdy Barbarów i Maurów. Jorge Colaço namalował również różne rodzaje powozów używanych w różnych epokach w Portugalii.

Zwieńczenie ściany południowej stanowi zaś podłużny panel przedstawiający wjazd pierwszego pociągu z Porto do Bragi, który miał miejsce w 1875 roku. Widzimy na nim mieszkańców regionu Minho w swoich tradycyjnych strojach.

Bibliografia:

Afinet, Vinha do enforcado: produção de vinho num sistema agroflorestal ancestral e ameaçado no Norte de Portugal, https://euraf.isa.utl.pt/pt-pt/afinet/rains/agroforestry-action/vinha_do_enforcado

Ednilson Fernandes (2010), Os painéis de azulejo da estação de S. Bento: História, contexto e iconografia, Mestrado em história da arte portuguesa, Relatório de estágio, Universidade do Porto

José Gomes-Laranjo, Jorge Ferreira Cardoso, Francisco Peixoto (2007), Na rota de castanha em Tras-os-Montes, https://www.cm-alfandegadafe.pt/uploads/writer_file/document/254/Livro.pdf