Kryptojudaizm w Portugalii i fenomen z Belmonte

Wpisując określenie kryptojudaizm lub kryptożydzi w wyszukiwarkę wyskoczy nam artykuł na popularnym portalu informacyjnym, który od razu mówi o Portugalii. Jest to fenomen na skalę światową, gdyż portugalscy wyznawcy judaizmu potrafili w ukryciu pielęgnować swoją wiarę oraz tradycję przez blisko 500 lat. Północno-wschodnia oraz centralna Portugalia stały się miejscem, które dało schronienie wielu rodzinom żydowskim po wygnaniu ich z Hiszpanii. Mimo że wyznawali swoją religię skrycie, to koegzystowali z katolikami w Portugalii przez stulecia.

• Wygnanie wyznawców judaizmu z Hiszpanii
• Portugalia nowym domem dla wyznawców judaizmu
• Dekret o wygnaniu Żydów z Portugalii
• Dlaczego starano się zatrzymać Żydów w Portugalii za wszelką cenę?
• Inkwizycja w Portugalii do walki z kryptojudaizmem
• Belmonte, stolica kryptojudaizmu w Portugalii
• Samuel Schwarz – polski odkrywca kryptojudaizmu w Belmonte
• Społeczność żydowska w Belmonte obecnie
• Społeczności żydowskie w północnej i środkowej Portugalii
• Nadanie narodowości dla potomków Sefardyjczyków

Wygnanie wyznawców judaizmu z Hiszpanii

Końcówka XV wieku na Półwyspie Iberyjskim przyniosła bardzo duże zmiany społeczne. Wraz z końcem rekonkwisty oraz upadkiem ostatniej twierdzy muzułmańskiej na terenie Hiszpanii, czyli Granady, zakończyła się epoka 780 lat walk chrześcijan z arabami. Miasto-twierdzę zdobyto 2 stycznia 1492 roku. Przed Izabelą Kastylijską i Ferdynandem Aragońskim pojawiło się nowe zadanie konsolidacji swojego państwa, zróżnicowanego pod względem etnicznym oraz religijnym.

Obecność Żydów na Półwyspie Iberyjskim jest udokumentowana już od czasów rzymskich. Zazwyczaj zajmowali się oni handlem, medycyną, pracowali w administracji dworu czy posiadali smykałkę do robienia interesów. Nierzadko dawali pożyczki nawet samym władcom w kraju oraz pobierali podatki wśród ludu. Ich powodzenie oraz zaradność często wzbudzała niechęć, a nawet nienawiść wśród mieszkańców spoza społeczności żydowskiej. Wyznawców judaizmu uznawano za potencjalną konkurencję gospodarczą, więc przy nadarzających się do tego okazjach niejednokrotnie obwiniano ich o nieszczęścia lub nawet nawiedzające miasto zarazy.

31 marca 1492 roku Królowie Katoliccy wydali dekret z Alhambry, na mocy którego Żydom dano 4 miesiące, aby opuścili kraj lub przeszli na katolicyzm. Do końca lipca musieli sprzedać bądź wymienić swój większy dobytek i opuścić kraj. Szacuje się, iż blisko 200 tysięcy Żydów udało się na wygnanie z Hiszpanii. Część z nich znalazła schronienie w Portugalii.

Dom w dzielnicy żydowskiej w Belmonte

Portugalia nowym domem dla wyznawców judaizmu

Najwięcej Żydów przybyło do Portugalii przez przygraniczne miasta jak Olivença, Arronches, Castelo Rodrigo, Bragança czy Melgaço. Za przekroczenie granicy musieli zapłacić opłatę w wysokości 8 cruzadas (dawna portugalska waluta, która była w obiegu do XIX wieku). Dawało im to pozwolenie na pobyt w kraju przez kolejne 8 miesięcy. Dla większości żydowskich uchodźców pobyt w Portugalii był tymczasowym. Ich celem stało się dotarcie na wybrzeże, skąd mogli kupić bilet na statek i udać się w dalszą podróż w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania. Niektórzy zdecydowali się mimo wszystko osiedlić w Portugalii. Wybierali duże portugalskie miasta jak Porto, Lizbona czy Évora, ale także małe miasteczka czy wioski w głębi kraju. W ten sposób powstały społeczności żydowskie w Pinhel, Vila Nova de Foz Côa, Meda, Marialva, Numão, Trancoso, Guarda czy Sabugal. Wiele rodzin, które osiadły w przygranicznych miejscowościach, liczyło na zmianę sytuacji w Hiszpanii i ewentualną możliwość powrotu do swojej ojczyzny.

Spokój wśród żydowskich mieszkańców Portugalii nie trwał długo. Po śmierci Króla D. João II, w 1495 roku władzę w państwie objął jego kuzyn D. Manuel I. Jednym z jego celów było zawarcie sojuszu z Hiszpanią, aby móc zjednoczyć cały Półwysep Iberyjski. Miało się to odbyć dzięki poślubieniu infantki Izabeli, najstarszej córki Królów Kastylijskich. Wdowa po kuzynie króla D. Manuela, księciu Afonso, ponownie miała osiedlić się w Portugalii. Aby doszło jednak do małżeństwa Izabela Kastylijska i Ferdynand zażądali wygnania wyznawców judaizmu oraz islamu z Portugalii.

Centrum Belmonte

Dekret o wygnaniu Żydów z Portugalii

Do ślubu między królem D. Manuelem a Izabelą doszło w listopadzie 1496 roku. Miesiąc później, 5 grudnia, światło dzienne ujrzał dekret mówiący o wygnaniu Żydów i Maurów z Portugalii. Na jego mocy do października 1497 roku musieli opuścić kraj pod groźbą utraty życia i konfiskaty dóbr. Warunkiem na pozostanie miało być przejście na katolicyzm. Podczas Wielkanocy w 1497 roku miało dojść do oficjalnych chrztów dawnych wyznawców judaizmu. Od teraz nazywano ich nowymi chrześcijanami (pt. cristãos-novos).

Z rozkazu króla D. Manuela I żydowskie dzieci poniżej 14 roku życia odbierano rodzicom i oddawano na wychowanie w katolickich rodzinach. Ograniczono także liczbę portów, z których można było wsiąść na statek, aby opuścić kraj. Żydzi, którzy się na to zdecydowali, udali się głównie do Lizbony. Przez wiele dni blisko 20 tysięcy ludzi oczekiwało w Pałacu Estaus (obecny budynek Teatru Narodowego D. Maria II) na możliwość wyjazdu za granicę. W tym czasie próbowano namówić ich na chrzest. Część z nich wbrew własnej woli została ochrzczona, inni popełnili samobójstwo. Pozostali zostali w kraju ze statutem niewolników.

Dlaczego starano się zatrzymać Żydów w Portugalii za wszelką cenę?

Odpowiedź na to pytanie jest prosta. Ze względu na ich dobra materialne oraz wykształcenie. Wielu z nich było wykwalifikowanymi rzemieślnikami, którzy napędzali gospodarkę. Wśród zawodów wykonywanych przez Żydów byli kowale, stolarze, garncarze, tkacze oraz lekarze. Nieochrzczona społeczność wyznawców judaizmu wystosowała manifest do króla, którego warunki zostały przyjęte.

30 maja 1497 roku zabroniono dociekania na temat praktyk religijnych konwertytów w przeciągu kolejnych 20 lat. Po tym czasie, jeśli oskarżono kogoś o praktykowanie judaizmu, mógł on poznać oskarżyciela oraz odnieść się do stawianych mu zarzutów. Co więcej, lekarze, którzy nie znali łaciny, mogli konsultować swoją wiedzę w książkach napisanych po hebrajsku. Każdy z nowych chrześcijan miał mieć takie same prawa, jak pozostali chrześcijanie mieszkający w kraju. Judaizm oficjalnie zniknął z Portugalii. Zmiany te dały zaś podłoże do narodzenia się kryptojudaizmu. Od tamtej pory nowi chrześcijanie oficjalnie wyznawali wiarę katolicką, nieoficjalnie zaś dalej pielęgnowali tradycje swoich przodków. W ten sposób prowadzili niejako podwójne życie.

Król w kolejnych latach wprowadził zakaz małżeństw pomiędzy rodzinami konwertytów. Jego założeniem było wymieszanie rodzin starych chrześcijan z dawnymi rodzinami żydowskimi. Plan ten spalił na panewce, gdyż wśród chrześcijan wyczuwano niechęć do konwertytów, stąd nie było chętnych na aranżację małżeństw mieszanych. W 1499 roku zakaz wycofano.

Inkwizycja w Portugalii do walki z kryptojudaizmem

W 1536 roku w Portugalii powołano Tribunal de Santo Ofício, potocznie nazywany Inkwizycją. Zajmował się odkrywaniem wszelkich odejść od wiary katolickiej, doszukiwał się herezji oraz zwyczajów uznawanych za pogańskie wśród Portugalczyków.

Inkwizytorzy rozpatrywali każde zgłoszenie naruszenia zasad wiary. Mogła to być informacja, która krążyła ustnie wśród społeczności, zgłoszenie anonimowe za pomocą listu, ale także wiadomość od informatorów. Setki mieszkańców Portugalii współpracowały z Inkwizycją, gdyż było to dla nich opłacalne. Informatorzy mogli liczyć na zwolnienie z podatków lub uzyskanie wyższego statusu społecznego. Czasem kierowały nimi inne pobudki jak konflikt ze znajomym lub chęć zemsty za jakieś działanie.

Inkwizytorzy posiadali dużą moc sprawczą. Mogli bez podania uzasadnienia zatrzymać podejrzaną o herezję osobę i przeprowadzić wobec niej przesłuchanie z użyciem tortur. Co więcej, jak sama nazwa instytucji wskazuje, byli trybunałem, stąd mogli wydawać wyroki i egzekwować kary. Inkwizytorzy dążyli za wszelką cenę do uzyskania przyznania się do winy, stosując niejednokrotnie bolesne przesłuchanie.

Wyroki ogłaszano publicznie na placach miejskich, gdzie zgromadzeni mieszkańcy uczestniczyli jako publiczność, oglądając widowisko. Często wśród publiczności zasiadała także rodzina królewska.  Rytuał ten nosił nazwę auto da fé, czyli akt wiary. Do popularnych wyroków należało więzienie (tymczasowe lub dożywotnie), publiczna chłosta, praca na galerach, wygnanie, zajęcie dóbr materialnych lub próba ognia. Wyroki śmierci mogły wydawać jedynie władze cywilne.

W Portugalii głównym obiektem prowadzenia dochodzeń stali się nowi chrześcijanie, podejrzewani o praktykowanie kryptojudaizmu. Blisko 19 tysięcy osób skazano z rąk inkwizytorów w czasie prawie 300 lat istnienia Inkwizycji w Portugalii. Trybunał Santo Ofício rozwiązano dekretem z 31 marca 1821 roku.

Wąskie uliczki w dzielnicy żydowskiej w Belmonte

Belmonte, stolica kryptojudaizmu w Portugalii

Belmonte to małe miasteczko położone w dystrykcie Castelo Branco, w regionie Beira Interior. Otoczone pasmem górskim Serra da Estrela stanowiło idealne schronienie dla kryptożydów w Portugalii. Mieszkańcy Belmonte przez blisko 500 lat dla świata pozostali chrześcijanami, jednak po kryjomu pielęgnowali wiarę i tradycje żydowskie w gronie rodziny.

Pierwsze wzmianki o społeczności żydowskiej z Belmonte pochodzą już z końcówki XIII wieku. Znaleziono bowiem granitowy kamień z napisem w języku hebrajskim. W miejscu, gdzie zbudowano kościół, w którym znajdował się ów kamień, wcześniej prawdopodobnie mieściła się synagoga.

W piątkowe wieczory, kiedy zapadał zmrok, belmontenses gromadzili się w wyznaczonych domach, aby odprawiać modlitwy. Zanim jednak wyszli z domów, zakładali odświętne ubrania, zmieniali pościel w łóżkach i zastawiali stoły pokryte białym obrusem. W ten sposób przygotowywali się do szabatu, trwającego od piątkowego do sobotniego wieczora. Modlitwę odprawiano przy małych lampach zasilanych najwyższej jakości oliwą. Aby nie zwracały uwagi sąsiadów, umieszczano je w glinianych naczyniach (dzbanach, garnkach) lub w drewnianych skrzyniach.

Mimo dbałości o szczegóły i ukrywanie swoich zwyczajów doszło do kilku zatrzymań wśród społeczności z Belmonte. W swoim tekście Lira Neto wspomina o 57 procesach, jakie otwarto przeciwko mieszkańcom Belmonte, w czasie istnienia Inkwizycji. Informatorami zgłaszającymi herezję przeciwko wierze katolickiej byli najczęściej sąsiedzi. Wyznawców kryptojudaizmu zdradzał np. brak konsumpcji wieprzowiny lub ryb bez łusek, powstrzymywanie się od pracy w soboty czy nawet światło z lamp oliwnych przedostające się na zewnątrz przez okna w piątkowe wieczory. Wydawałoby się, że były to błahe powody, które jednak pozbawiły życia wielu kryptożydów. Społeczność kryptojudaistyczna w Belmonte coraz bardziej zaczęła się zamykać na pozostałych mieszkańców. Aby zachować sekret, dochodziło do małżeństw w gronie rodziny.

Samuel Schwarz – polski odkrywca kryptojudaizmu w Belmonte

W 1915 roku do regionu Beira Interior przyjechał polski inżynier Samuel Schwarz. Jego pobyt w Portugalii miał związek z kontraktem w kopalniach cyny, którą wydobywano w regionie. Beira Interior to region bogaty w złoża różnych metali oraz rud. Zachęcam do przeczytania artykułu o dawnych kopalniach radu w okolicach Sortelha. O odkryciu wspólnoty marranów, jak także nazywano kryptożydów, zadecydował przypadek. 

Kiedy Samuel robił zakupy w Belmonte poradzono mu, aby nie kupował od jednego ze sprzedawców, który rzekomo był Żydem. Polskiego inżyniera zaciekawiła ta historia, ponieważ sam był wyznawcą judaizmu. Odszukał wspomnianego mężczyznę i po wielu namowach udało mu się spotkać z pozostałą społecznością kryptożydów z Belmonte. Poproszono go o udowodnienie, iż był wyznawcą judaizmu. Samuel wyrecytował więc modlitwę „Szema Jisrael”, jednak ku zdziwieniu zebranych nikt nie zrozumiał jej znaczenia. Żydzi z Belmonte stracili bowiem kontakt z językiem hebrajskim i pismami, nie byli więc w stanie zrozumieć słów użytych przez Polaka, poza jednym znaczącym „Pan”. Odcięci od świata nie mieli pojęcia, że w wielu innych krajach judaizm był w dalszym ciągu jawnie praktykowany.

Owocem poszukiwań Schwarza stała się książka jego autorstwa „Nowi chrześcijanie w Portugalii w XX wieku”. Schwarz osiedlił się na stałe w Portugalii, gdzie publikował kolejne pozycje dotyczące judaizmu. Zmarł w Lizbonie w 1953 roku. W Belmonte wzniesiono pomnik na jego cześć, który znajduje się w okolicy synagogi. 

Społeczność żydowska w Belmonte obecnie

Społeczność kryptojudaistycza w Belmonte starała się ukryć swoją działalność aż do lat siedemdziesiątych. Po rewolucji goździków (1974) zdecydowali się za pośrednictwem Wspólnoty Żydowskiej w Lizbonie (CIL) skontaktować z ambasadą Izraela. Proces weryfikacji społeczności z Belmonte ciągnął się latami. Uznano ją oficjalnie dopiero w 1989 roku, kiedy to do miasteczka przyjechali rabini z Jerozolimy, aby spotkać się z mieszkańcami.

W 1996 roku w miasteczku wzniesiono oficjalnie synagogę Bet Eliahu, w której mieszkańcy mogą celebrować obrzędy religijne. Na czele liczącej około 40 osób społeczności żydowskiej stoi Pedro Diogo. Reszta osób, szczególnie młodych, wyjechała do Izraela, gdzie mają dostęp do lepszych perspektyw rozwoju. Na miejskim cmentarzu obok grobów katolickich znajdują się nagrobki z gwiazdą Dawida. Belmonte jest przykładem miejsca, w którym koegzystencja katolików i Żydów była możliwa przez wieki.

Belmonte stało się także siedzibą pierwszego portugalskiego żydowskiego radia (Rádio Judaica Portuguesa). Mimo iż jest to kanał amatorski, to propaguje muzykę i kulturę żydowską wśród mieszkających w kraju Żydów.

W 2008 roku wzniesiono w mieście Muzeum Judaizmu. Było to pierwsze tego typu muzeum w Portugalii. Jedną z ekspozycji poświęcono właśnie Samuelowi Schwarzowi.

SEFARDYJSKI
przymiotnik odnoszący się do Żydów zamieszkujących pierwotnie Półwysep Iberyjski, w tym Portugalię

Społeczności żydowskie w północnej i środkowej Portugalii

Upadek monarchii w Portugalii w 1910 roku oraz wprowadzenie Republiki przyniosły duże zmiany w kraju. Religia oraz państwo od tej pory miały stanowić oddzielny organizm. Zachęciło to wielu kryptożydów do ujawnienia swoich wierzeń przed resztą świata. Okazało się, że Belmonte to nie jedyne portugalskie miasto, w którym przetrwała społeczność żydowska.

Kapitan Artur Carlos Barros Basto postanowił odszukać wyznawców kryptojudaizmu w północnej oraz środkowej Portugalii i nawiązać z nimi kontakt. Rozpoczął od oficjalnego zalegalizowania Wspólnoty Żydowskiej w Porto (Comunidade Israelita do Porto). Następnie udało mu się założyć Yeshivah Rosh Pinah, czyli Instytut Teologii Judaistycznej. Kolejnym przedsięwzięciem Barros Basto okazał się projekt sefardyjskiej synagogi w Porto. Dzięki dużemu wsparciu rodziny Kadoori mieszkającej w Izraelu, ale której część miała pochodzenie portugalskie, w 1938 roku otworzono Synagogę Kadoorie – Mekor Haim w Porto. Okazała się być największą świątynią tego typu na Półwyspie Iberyjskim. Działa do dziś i istnieje możliwość jej zwiedzenia po uprzedniej rezerwacji.

Arturowi Barros Basto zależało także na zjednoczeniu małych wspólnot kryptożydowskich. Udało mu się skontaktować ze społecznościami w Covilhã, Belmonte, Fundão, Aveiro, Vila Real, Chaves, Rebordelo, Vinhais, Macedo de Cavaleiros, Mogadouro, Vilarinho de Mogadouro, Lagoaça i Moncorvo. W 1927 roku powołano oficjalnie do życia Comunidade Israelita de Bragança (CIB), czyli Wspólnotę Żydowską w Bragança. Jak widać, mimo prześladowań portugalskim Żydom udało się ocalić tradycję oraz wyznanie od zapomnienia.

Nadanie narodowości dla potomków Sefardyjczyków

W 2015 roku portugalski rząd wprowadził ustawę, która mówi o nadaniu obywatelstwa portugalskiego dla potomków Żydów sefardyjskich, którzy zostali wygnani z kraju. Zabieg ten ma na celu rekompensatę historycznego błędu, popełnionego przez władców portugalskich w XV wieku.

Aby ubiegać się o obywatelstwo, należy przedstawić dokument potwierdzający przynależność do jednej ze wspólnot w kraju. Na przestrzeni 6 lat (pomiędzy 1 marca 2015 i 31 grudnia 2021) zaakceptowano ponad 56 tysięcy procesów o nadanie obywatelstwa dla potomków Żydów sefardyjskich.  

Źródła:

Historia.org.pl (2019), Edykt z Alhambry, czyli wypędzenie Żydów z Hiszpanii, https://historia.org.pl/2019/12/22/edykt-z-alhambry-czyli-wypedzenie-zydow-z-hiszpanii/

Oliveira M.J. (2016), Observador, O dia em que os judeus foram expulsos de Portugal, https://observador.pt/especiais/o-dia-em-que-os-judeus-foram-expulsos-de-portugal/

RTP Ensina (2016), Os Dias da História – Expulsão dos judeus de Portugal, https://ensina.rtp.pt/artigo/a-expulsao-dos-judeus-de-portugal/

RTP Ensina (2013), Ler+ ler melhor – História da Inquisição Portuguesa 1536-1821, https://ensina.rtp.pt/artigo/breve-historia-da-inquisicao-em-portugal/

Neto L., O vale dos hereges, https://tab.uol.com.br/edicao/judeus-de-belmonte/

Lusa (2022), Diário de notícias, Sefarditas. Descendentes podem continuar a pedir nacionalidade, https://www.dn.pt/politica/sefarditas-descendentes-podem-continuar-a-pedir-nacionalidade-15005060.html

Pignatelli M. (2019), Cadernos de Orações Cripto-Judaicas e notas etnográficas dos judeus e cristãos-novos de Bragança, https://books.openedition.org/etnograficapress/7667