Tradycja Pão por Deus, czyli portugalskie Halloween

Zanim tradycja obchodzenia Halloween stała się popularna w Stanach Zjednoczonych, w Polsce obchodzono Dziady, a w Portugalii Pão por Deus. Z okazji święta zmarłych celebrowanego 1 listopada, postanowiłam przybliżyć Wam tę portugalską tradycję, która powoli ustępuje miejsca amerykańskiej wersji Halloween.

Samhain jako pierwowzór obchodów tradycji Pão por Deus
Halloween świętowane w Portugalii
Bułkę daj… dzieciakowi
Jakie inne zwyczaje celebruje się 1 listopada?

Samhain jako pierwowzór obchodów tradycji Pão por Deus

Początków tradycji Pão por Deus, a także słynnego święta Halloween, należy upatrywać już w historii Celtów. 31 października o zmierzchu zaczynano obchody festiwalu Samhain, który mógł trwać blisko trzy dni. Samhain wyznaczał koniec lata i zbiorów, a tym samym koniec jasnej części roku. Zwiastował zaś początek zimy i ciemności, które miały nastąpić w kolejnych miesiącach, aż do ponownego rozkwitu przyrody. Celtowie wierzyli, że w tym czasie granice między światem żywych i umarłych były zatarte.

Samhain było świętem najhuczniej obchodzonym przez Celtów. Wyznaczało bowiem nowy początek roku. Wraz ze zbiorami kończył się pewien cykl, a zaczynał nowy. Nie brakowało jedzenia ani picia. Rozpalano wielkie ogniska, składano ofiary ze zwierząt dla celtyckich Bogów oraz błąkających się dusz. Sami uczestnicy wkładali specjalnie uszyte ze skór zwierząt szaty, aby móc ukryć swoje prawdziwe oblicze. Wierzono także, że ich przodkowie pojawiali się na festiwalu. Chciano ich przekupić jedzeniem, aby nie zainteresowali się dalej żyjącymi Celtami.

Wpływ Celtów w Portugalii był znaczący. Stąd też możliwe, że tradycja Pão por Deus nawiązuje swoimi elementami do święta Samhain. Z czasem wraz z chrystianizacją Europy pogańskie zwyczaje zaczęto zastępować nowymi, ustanowionymi przez religię. W IX wieku, a dokładnie w 835 roku, za sprawą papieża Grzegorza IV w krajach z dominującą religią katolicką zaczęto obchodzić dzień Wszystkich Świętych. W Portugalii święto to nosi nazwę Dia de Todos os Santos i jest dniem ustawowo wolnym od pracy od 1952 roku. 2 listopada celebruje się w kościele katolickim Dzień Zaduszny, który w języku portugalskim nazywa się Dia de Todos os Fiéis Defuntos lub Dia de Finados. Główne obchody skupiają się jednak na 1 listopada. Podobnie jak to ma miejsce w Polsce, tego dnia Portugalczycy odwiedzają groby swoich bliskich. Czasem zostawią im kwiaty lub zapalą znicze, jednak na aż tak dużą skalę, jak w kraju nad Bałtykiem.

Halloween świętowane w Portugalii

W wielu krajach Europy, szczególnie zaś tych z obszarów kultury anglosaskiej, ostatniego dnia października celebruje się święto Halloween. Trafiło ono do popkultury i obecnie traktuje się je jako okazję do zabawy. Dzieci przebierają się w ciekawe i często przerażające kostiumy, chodzą od drzwi do drzwi i proszą o słodycze swoich sąsiadów. Możemy często usłyszeć niewinne pytanie Doçura ou travessura?, która jest odpowiednikiem angielskiego Tric or treat? lub polskiego Cukierek albo psikus. Na mieszkańców, którzy nie otworzą drzwi proszącym o słodycze dzieciom, może czekać przykra niespodzianka. Moi teściowie mieli w przeszłości sytuacje, kiedy ich drzwi obsypano mąką. Słyszałam także o przypadkach obrzucenia domów jajkami. Moja sąsiadka co roku przezornie zostawia kubełek ze słodyczami pod drzwiami.

W portugalskich przedszkolach oraz szkołach często na wzór karnawału, pojawia się kolejna okazja do przebieranek dla dzieci. Co więcej, w cukierniach w ostatnie dni października aż roi się od specjalnych ciasteczek, ciast oraz muffinków, których motywem przewodnim są dynie, nietoperze, czarownice, pająki czy szkielety. Także witryny sklepowe są przystrojone w bardzo oryginalny sposób. Na dorosłych z kolei czekają imprezy halloweenowe w dyskotekach. Jako że 1 listopada jest dniem wolnym od pracy, ulice większych miast zapełniają się Portugalczykami, którzy zyskują kolejny pretekst do świętowania z przyjaciółmi.

To jednak tradycje, które przybyły do Portugalii wraz z globalizacją. Mało kto jednak wie, że Portugalczycy posiadają swój własny zwyczaj celebrowania dnia Wszystkich Świętych. Istnieje bowiem w kraju ciekawa tradycja o nazwie Pão por Deus, w dosłownym tłumaczeniu Bułka dla Boga.

Bułkę daj… dzieciakowi

Według historyków Paulo M. Diasa oraz Rogera Lee de Jesus, pierwsza wzmianka o obchodach Pão por Deus w Portugalii pochodzi z XIV wieku. Ma ona związek ze składaniem ofert w zamian za modlitwę za dusze zmarłych osób. Jest to więc tradycja starsza, niż powszechnie się sądzi. Wśród Portugalczyków panuje bowiem błędne przekonanie, iż tradycja ta narodziła się w 1756 roku w Lizbonie, w pierwszą rocznicę trzęsienia ziemi, które nawiedziło miasto właśnie 1 listopada 1755 roku. Wydarzenie to bez wątpienia spopularyzowało ten zwyczaj, gdyż przy okazji dnia Wszystkich Świętych proszono o chleb, bułkę lub po prostu coś do zjedzenia, aby zmniejszyć głód panujący wśród mieszkańców Lizbony.

Z czasem przyjęło się, iż grupa dzieci ubranych w odświętne stroje, chodziła od drzwi do drzwi o poranku 1 listopada prosząc o oferty Pão por Deus. W rękach dzieci nie mogło zabraknąć specjalnych lnianych woreczków, używanych w Portugalii powszechnie do przechowywania chleba. Dzieci stukając do drzwi recytowały bardzo zabawne wierszyki:

Kiedy dzieci otrzymywały ofertę, która im przypadła do gustu, wtedy wygłaszali kolejną rymowankę:

Najczęściej dzieciom dawano bułki, ciasteczka, słodki chleb broa, suszone owoce, migdały, łubin bądź granaty. Zdarzało się nawet obdarować dzieci winem, kasztanami czy też drobnymi monetami. Kiedy jednak dzieci dostały coś innego niż słodycze, np. ziemniaki albo nikt nie otworzył im drzwi, wtedy wierszyk był zgoła inny.

Wraz z podarowaniem oferty dzieciom obdarzający także mógł wyrecytować wierszyk na pożegnanie. “Pão por Deus/Fiel de Deus./Bolinho no saco/Andai com Deus.”

Jakie inne zwyczaje celebruje się 1 listopada?

W północnej oraz środkowej Portugalii nie brakuje także innych, bardziej lokalnych tradycji związanych z obchodami dnia Wszystkich Świętych. W miejscowości Barqueiros niedaleko Mesão Frio (dystrykt Vila Real), w noc z 1 na 2 listopada mieszkańcy zastawiali stoły w swoich domach dla zmarłych krewnych. Zostawiano im kasztany, aby się nimi pożywili w nocy. O poranku nikt nie mógł już zjeść przygotowanego jedzenia, gdyż wierzono, że nosiło ono znamię zmarłych. Zwyczaj zostawiania jedzenia dla zmarłych krewnych nie różni się aż tak bardzo od słowiańskich Dziadów.

W wiosce Vila Nova de Monsarros, w powiecie Anadia (dystrykt Aveiro), kilka dni przed 1 listopada panował zwyczaj Santórios. Dzieci chodziły nocą od domu do domu, niosąc wydrążoną dynię, z umieszczoną w środku świeczką. Dynie często przypominały twarze ludzkie, z wyciętymi w skórce otworami. Prosiły o oferty, głównie o owoce oraz ciasteczka. Nie było istotne w tym przypadku, czy dziecko pochodziło z zamożnej, czy biednej rodziny. Zwyczaj obowiązywał wśród wszystkich dzieci w tej wiosce.

W Bragança (dystrykt Bragança) jedną z tradycji obchodzonych 1 listopada był Pau das Almas. Młodzieńcy o poranku wyruszali w pobliskie góry, aby zdobyć drewno na opał. Przywiezione przez nich drwa zostawiali na placu przed kościołem i rozpoczynali ich sprzedaż. Zdobyte w ten sposób pieniądze przeznaczano jako ofiarę w czasie mszy, która miała miejsce 2 listopada. Główną intencją były dusze cierpiące w czyśćcu. O północy zaś w okolicznych wioskach miała miejsce zazwyczaj procesja rozpoczynająca się spod kościoła i przemieszczająca się ulicami społeczności.