W dzisiejszym artykule chciałabym zabrać Was w podróż do czternastowiecznej Portugalii. W 1372 roku w klasztorze Leça do Balio doszło do zawarcia małżeństwa przez króla Fernando I z Leonor Teles. Nic by nie było w tym dziwnego, gdyby nie fakt, iż małżeństwo to zawarto wbrew woli ludu oraz doradców króla. Jak na tamte czasy doszło do wybuchu wielkiego skandalu.
Kim była Leonor Teles?
Leonor Teles (lub Telles) de Menezes urodziła się gdzieś na terenie Trás-os-Montes w okolicach 1350 roku. Niestety dokładne miejsce jej urodzenia nie jest znane. Wiadomo jednak, że pochodziła ze szlacheckiej rodziny oraz że była spokrewniona z rodzinami królewskimi panującymi na dworach w Kastylii i w Portugalii. Jej wuj D. João Afonso de Menezes nosił również tytuł Hrabiego Barcelos.
Leonor zapisała się na kartach portugalskiej historii jako kobieta słynąca z niezwykłej urody oraz przebiegłości. Nazwano ją „flor do reino” – Kwiat Królestwa. Jednak jej poczynania, intrygi oraz dążenie do władzy sprawiło, że nadano jej przydomek „aleivosa”, czyli podstępna.
Małżeństwo, którego nie było
Wiadomo, iż młoda Leonor wyszła za mąż za João Lourenço da Cunha, wasala księcia D. João (syna króla D.Pedro I i Inês de Castro). Owocem związku pary były narodziny syna, któremu nadano imię Álvaro. Czy małżonkowie byli szczęśliwi? Tego oczywiście nie wiadomo, jednak istnieje kilka teorii. Hiszpańscy historiografowie Juan Antolínez de Burgos i Manuel Canesi Acevedo podają, że tak. Według ich teorii sielankę małżeńską Leonor i João przerwał despotyczny król D. Fernando I, który obsesyjnie zakochał się w Leonor. Idą oni o krok dalej stwierdzając, iż to Leonor stała się wręcz ofiarą kapryśnego monarchy.
Zupełnie inne światło na sytuację rzuca portugalski kronikarz Fernão Lopes. Według jego wersji to Leonor uwiodła króla i przekonała go do tego, aby wystąpił do papieża o unieważnienie jej dotychczasowego małżeństwa. W swojej kronice Crônica de El-Rei D. Fernando padają wręcz słowa wypowiedziane ustami jednego z poddanych, w których żali się on na zaistniałą sytuację. „Nie chcieliśmy stracić tak dobrego króla jakim on jest przez tak złą kobietę, która rzuciła na niego urok”.
Król D. Fernando I wystąpił do papieża z prośbą o unieważnienie małżeństwa Leonor. Jako główny powód podał bliski stopień pokrewieństwa między małżonkami. Jak argumentował król, ze względu na bliskie pokrewieństwo przed zawarciem ślubu między Leonor i João Lourenço da Cunha nie została udzielona dyspensa przez Stolicę Apostolską. Stąd też należy uznać ich małżeństwo za nieważne. Tak też się stało. João Lourenço da Cunha został pozbawiony dóbr ziemskich i w obawie o swoje życie musiał uciekać do Kastylii.
Potajemny ślub w klasztorze Leça do Balio
Na drodze do szczęścia monarchy stała jednak nieprzychylność ludu, doradców, możnych a nawet przyrodniego rodzeństwa króla. Jednak uczucia, którymi D.Fernando I darzył Leonor Teles okazały się silniejsze.
Wbrew woli ludu para pobrała się w klasztorze Leça do Balio leżącym na przedmieściach Porto 18 maja 1372 roku. Król zdecydował się na skromną ceremonię poza Lizboną, aby nie doszło do zamieszek wśród wzburzonych poddanych i możnych.
Ślub ten na przestrzeni wieków został również uznany za precedens w historii panowania monarchów portugalskich, gdyż został on zawarty z miłości. Jednak jego skutki miały okazać się tragiczne dla samego króla oraz dla kraju.
Znienawidzona królowa Leonor
Lud zdecydowanie nie był zadowolony z takiego obrotu spraw. Gdy pomyślimy o realiach epoki średniowiecza, król Fernando I złamał kilka tematów tabu. Po pierwsze, zerwał swoje zaręczyny z kastylijską księżniczką Leonor, córką króla Enrique II. Jego małżeństwo było od jakiegoś czasu zaaranżowane, więc niosło za sobą przede wszystkim interes polityczny dla kraju. D. Fernando I nadłożył więc interes prywatny nad dobro Portugalii.
Po drugie, Leonor Teles była, po unieważnieniu jej małżeństwa, panną z dzieckiem. W średniowieczu panowało jednak przekonanie, że taki status społeczny nie był godzien królowej. W średniowieczu fakt, iż przyszła królowa nie była dziewicą, a wręcz nałożnicą króla, budził duży niesmak wśród społeczeństwa. Dołóżmy do tego jeszcze jej pochodzenie. Leonor nie była córką królewską, a jedynie szlachcianką spokrewnioną z rodzinami królewskimi w Kastylii i Portugalii. Małżeństwo z nią nie wnosiło więc dodatkowych sojuszników na arenie międzynarodowej.
Mamy gotową listę powodów, dla których nowa królowa miała tak mało zwolenników. Stąd też wspomniany już przydomek „podstępna”, jak i kolejne barregã, czyli nałożnica oraz adúltera, czyli cudzołożnica.
Przychylności ludu królowa Leonor również nie zdobyła w czasie rządów u boku Fernando I. Posądzano ją o nepotyzm, gdyż rozpoczęła obsadzanie stanowisk na dworze swoimi krewnymi. Zważywszy na napiętą sytuację możemy się domyślić, iż Leonor chciała otoczyć się sprzymierzeńcami oraz zaufanymi osobami.
Leonor również nie udało się obdarzyć króla upragnionym synem, który przedłużyłby burgundzką linię dynastyczną na tronie portugalskim. Para doczekała się jedynie córki, księżniczki Beatriz. Do tego w życiu królowej pojawił się kochanek, hrabia João Fernandes Andeiro. Dwór aż huczał od plotek o romansie królowej z galicyjskim szlachcicem. Ognisty romans miał zacząć się na zamku w Estremoz w okolicach 1380 roku podczas wykonywania przez hrabiego dyskretnej misji. Pośredniczył on bowiem w negocjacjach małżeństwa księżniczki Beatriz z członkiem angielskiej rodziny królewskiej. Do owego małżeństwa koniec końców nie doszło.
Podstępna i przebojowa królowa
Leonor Teles bardzo zależało na tym, aby umocnić swoją pozycję na dworze. Zbliżająca się wizja końca dynastii burgundzkiej ze względu na brak męskiego potomka mogła być jednym z głównych katalizatorów zachowania królowej. Leonor bowiem chciała pozbyć się potencjalnych pretendentów do tronu.
Nie cofnęła się nawet przed najgorszym, czyli zleceniem zabicia własnej siostry. Maria Teles wyszła bowiem ponownie za mąż, tym razem za przyrodniego brata Fernando księcia João. Leonor podstępnie zasugerowała swojemu szwagrowi, że po ewentualnej śmierci Marii mógłby ponownie się ożenić, tym razem z księżniczką Beatriz. Zaślepiony wizją objęcia władzy po śmierci swojego przyrodniego brata, João, w 1379 roku zasztyletował swoją małżonkę. Jako powód popełnienia zbrodni podał cudzołóstwo. W przeciwieństwie do jego oczekiwań czyn ten nie przysporzył mu chwały. W konsekwencji książę musiał uciekać do sąsiedniej Kastylii. Tym sposobem Leonor pozbyła się jednego z potencjalnych kandydatów do objęcia tronu.
Na uwagę zasługuje również fakt, iż mniej więcej w tym samym czasie (1378r.) próbowano otruć króla Fernando. Jako odpowiedzialnych za przeprowadzenie nieudanego zamachu na jego życie uznano przyrodnie rodzeństwo monarchy – księżniczkę Beatriz i księcia Dinisa. Jednak od tamtej pory młody jeszcze król zaczął podupadać na zdrowiu. W konsekwencji spisał on również swój testament, w którym wyznaczył na regentkę swoją małżonkę. Leonor miała sprawować władzę aż do momentu, w którym potencjalny męski potomek księżniczki Beatriz osiągnie 14 lat. Z czasem pozycja nielubianej królowej zaczęła się umacniać na dworze.
Wojny kastylijsko-portugalskie
Z osobą króla D. Fernando I zwanego Pięknym (o Formoso) wiążą się również wojny kastylijsko-portugalskie. Dotyczyły one pretensji do tronu kastylijskiego wysuwanych przez portugalskiego władcę i związanych ze zmianą dynastii panującej w Kastylii. D. Fernando wywodził się bowiem z dynastii burgundzkiej dotychczas rządzącej również w Kastylii, która w 1369 roku wraz z objęciem tronu przez Enrique II została zastąpiona dynastią Trastamara. Oprócz portugalskiego monarchy Fernando I pretensje do objęcia tronu kastylijskiego rościł sobie również książę Lancaster Jan z Gandawy.
Do pierwszej wojny z Kastylią doszło więc w 1369 roku i została ona zakończona pokojem zawartym w miejscowości Alcoutim w 1371 roku. Jednym z jego postanowień jest właśnie zawarcie ślubu między królem D. Fernando i córką króla Kastylii Leonor. Do owego ślubu jednak nie doszło, gdyż król zakochał się bez pamięci w Leonor Teles i postanowił ożenić się właśnie z nią.
W lipcu 1372 roku król Fernando I podpisuje traktat w Tagilde (powiat Vizela). Na jego mocy udziela poparcia Janowy z Gandawy w walce o tron. W imieniu księcia Lancaster traktat podpisuje hrabia de Andeiro. Kolejny konflikt wybucha w 1373 roku. Wojska kastylijskie docierają aż do Lizbony i niszczą znaczną część miasta, która znajdowała się poza fortyfikacjami. Król, który wraz z dworem przebywał w tym czasie w miejscowości Santarém, prosi o rozejm.
Ostatnia wojna, śmierć Fernando I i kryzys dynastyczny
W 1380 roku D. Fernando I decyduje się na zerwanie pokoju z Kastylią. Po raz kolejny sprzymierza się z księciem Lancaster. W zawarciu porozumienia na zamku w Estremoz pośredniczy nie kto inny jak João Fernandes de Andeiro. Wieści o zawarciu przymierza z Ryszardem II docierają również do Kastylii. Reakcja króla Juana I (syna króla Enrique II) jest natychmiastowa. Wybucha trzecia i ostatnia wojna portugalsko-kastylijska. Do pierwszego starcia dochodzi na morzu w okolicach wyspy Saltes w 1381 roku, zakończonego klęską portugalskiej armady. Otrzymane na mocy porozumienia wsparcie angielskie składało się w głównej mierze z najemników, którzy od samego początku stwarzali Portugalczykom problemy.
W konsekwencji po raz kolejny król Fernando I prosi o rozejm. Podpisany zostaje traktat w Elvas na mocy którego księżniczka Beatriz miała wyjść za mąż za syna kastylijskiego króla. W międzyczasie Juan I zostaje wdowcem i decyduje się na zmianę porozumienia z Elvas: to on zamiast swojego syna poślubi infantkę Beatriz. Do ślubu dochodzi 17 maja 1383 roku. Beatriz ma wtedy zaledwie jedenaście lat!
22 października 1383 roku przedwcześnie umiera także król D. Fernando I. Sytuacja staje się bardzo napięta, gdyż dochodzi do kryzysu dynastycznego. Jedyną dziedziczką tronu okazuje się być Beatriz. Na mocy traktatu podpisanego w Salvaterra de Magos regencję w imieniu króla Juana oraz infantki przejmuje królowa Leonor. Jak można się domyślić jednym z jej głównych doradców zostaje João Fernandes de Andeiro.
Z takiego obrotu spraw zdecydowanie nie są zadowoleni możni oraz lud. Dochodzi do zamieszek. Hrabia Andeiro w grudniu zostaje zabity przez mistrza zakonu Avis, João (przyszłego króla). Leonor w obawie o swoje życie ucieka do Kastylii, gdzie z rozkazu swojego zięcia króla Juana I zostaje umieszczona w klasztorze w Valladolid. Rozpoczyna się walka o koronę Portugalii, a pretendentów jest sporo. Ale to jest już temat na osobny artykuł.
Portugalska Lukrecja Borgia?
Dziewiętnastowieczny kronikarz Alexandre Herculano w swoim dziele Arras Por Foro de Espanha (1371-1372) ostro krytykuje poczynania Leonor. Nazywa ją otwarcie skorumpowaną, ambitną, chciwą oraz porównuje do Lukrecji Borgii.
Czy słusznie? Czy fakt, że Leonor okazała się być inteligentną i zdeterminowaną kobietą wyprzedzającą myślenie swojej epoki sprawia, że należy ją od razu piętnować i nienawidzić?
Jej postawy bronią współcześni historycy zwracając uwagę na fakt, iż do ostatnich dni swojego życia król darzył ją ogromnym uczuciem i zaufaniem. Dowodem na to jest wyznaczenie Leonor jako osobę adekwatną do sprawowania regencji w Portugalii po śmierci władcy.
Jak już wiemy życie napisało inny scenariusz dla tej królowej. Do dziś nie wiadomo, kiedy dokładnie zmarła Leonor Teles, ani gdzie została pochowana. Nie można jej jednak odmówić ogromnej determinacji w dążeniu do założonych przez siebie celów.
Jeśli spodobała Ci się ta historia to koniecznie przeczytaj o innych historiach miłosnych, które rozegrały się w Porto.
Bibliografia:
Infopédia, D. Leonor Teles, Porto Editora, https://www.infopedia.pt/$d.-leonor-teles
Lopes F. (1895), Crônica de El-Rei D. Fernando volume I, Lisboa, https://www.literaturabrasileira.ufsc.br/documentos/?action=download&id=129036
Lopes F. (1895), Crônica de El-Rei D. Fernando volume II, Lisboa, https://www.literaturabrasileira.ufsc.br/documentos/?action=download&id=129037
Garcia de Pina N. Baleiras S. Campos I.M. (2008), Leonor Teles, uma mulher de poder?, Dissertação de mestrado em História Medieval de Portugal, FLUL https://repositorio.ul.pt/bitstream/10451/1751/1/21996_ulfl062047_tm.pdf
Inácio Pinto V. M. (2015), De tratado em tratado até ao casamento final. O casamento de D. João I com D. Filipa de Lencastre, dissertação de mestrado em Estudos Medievais, FLUP, https://repositorio-aberto.up.pt/bitstream/10216/82630/2/114981.pdf
Herculano A. (1851), Arras Por Foro de Espanha (1371-1372), http://www.educadores.diaadia.pr.gov.br/arquivos/File/2010/literatura/obras_completas_literatura_brasileira_e_portuguesa/ALEXANDRE_HERCULANO/ARRASFOROESPANHA/ARRASFOROESPANHA_TEXTO.HTML
RTP Ensina, D. Leonor Teles e o fim da primeira dinastia, https://ensina.rtp.pt/artigo/d-leonor-teles-e-o-fim-da-primeira-dinastia/