Woda, ogień i zioła to bez wątpienia trzy symbole, które należy łączyć z postacią św. Jana Chrzciciela oraz z obchodami dnia jego narodzin. Porto zaczęło się powiększać dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. Wpływ na ten fakt miały migracje ludności z terenów wiejskich z północnej części Portugalii w związku z rewolucją przemysłową. O ile w większych miastach ludność czuła wpływ kościoła oraz jego doktryny, o tyle na prowincji cały czas były żywe oraz praktykowane pogańskie rytuały. Wraz z napływem ludności do Porto można również zauważyć mieszankę elementów religijno-pogańskich, które nowi mieszkańcy przywiedli ze sobą z dawnych ziem. Stąd też jakże istotna symbolika ognia, wody oraz ziół, która jest łączona z obchodami São João w Porto.
Woda zdrowia i urody doda
Postać Jana Chrzciciela w religii oraz w kulturze jest mocno związana z symboliką wody. To właśnie on ochrzcił Chrystusa używając wody zaczerpniętej w rzece Jordan. Stąd też w noc świętojańską każdy rodzaj wody, z którą możemy mieć do czynienia jest uznawany za ważny element obchodów tego wydarzenia.
Mowa tu o wodzie w rzece Douro, w oceanie, ale również w fontannach czy źródełkach, które licznie można spotkać na terenie całego Porto. Niektórzy przypisują również wspaniałe właściwości lecznicze porannej rosie, którą można spotkać na roślinach rosnących w ogrodach lub na polach. Stąd też powszechne przekonanie, iż zioła zebrane o poranku 24 czerwca mają zwiększone dobroczynne (lub nawet błogosławione) działanie na zdrowie, płodność lub nawet na życie miłosne. Czy to prawda czy też zwykły mit to już pozostawiam każdemu z osobna do oceny.
Dawniej w czasie obchodów nocy świętojańskiej punktem obowiązkowym była kąpiel w rzece Douro. Najstarsi mieszkańcy Porto na pewno nie raz pluskali się w jej wodach, w szczególności w tę wyjątkową noc. Jak mawiano, kąpiel w noc świętojańską dodawała urody, ale także chroniła przed nieszczęściami.
Ostatnimi czasy jest natomiast popularne powitanie nowego dnia kąpielą w Oceanie Atlantyckim. Stąd też bardzo słynna ośmiokilometrowa procesja z centrum Porto do Foz lub Matosinhos. Jak możecie sobie wyobrazić może to być wyczyn nie do zrealizowania dla niektórych, szczególnie jeśli przesadzą oni z alkoholem. Stąd też słynne memy na ten temat.
„Idąc z Ribeiry do Matosinhos w noc Św. Jana”, źródło Facebook, Só quem vive no Porto sabe
Sezon kąpielowy, a São João
Wielokrotnie noc św. Jana uznaje się jako początek sezonu kąpielowego. Wiele hoteli czy gospodarstw agroturystycznych, które mają do zaoferowania swoim gościom zewnętrzny basen zainauguruje go dopiero w okolicach 23 czerwca, a nie wcześniej. Mimo, że pogoda sprzyjająca opalaniu nad basenem i pływaniu w północnej Portugalii pojawia się znacznie wcześniej, bo już od maja, może tak się zdarzyć, iż basen przed São João nie będzie działał.
Sama się o tym kiedyś przekonałam, gdy przyjechałam w upalny czerwcowy dzień do jednego z gospodarstw w regionie Serra de Estrela. Zatrzymałam się tam na nocleg i właściciel poinformował mnie, iż nie będę miała możliwości skorzystania z basenu, gdyż sezon otwierany jest dopiero na świętego Jana. Cóż, byłam trochę rozczarowana tym faktem, ale z drugiej strony sama też nie zadzwoniłam, aby wcześniej się upewnić o funkcjonalność basenu, więc na przyszłość polecam Wam nie być taką gapą jak ja i to sprawdzić.
Ogień jako symbol pomyślności
Nie tylko w Polsce tradycją jest palenie ognisk na świętego Jana i skakanie przez nie. W północnej Portugalii również. ogień jest jednym z najbardziej potężnych symboli, jaki spotykamy w naszym życiu. Może oznaczać ciepło, a co za tym idzie pomyślność w zbiorach na jesieni. Jeśli oczywiście słonecznych i ciepłych dni będzie wystarczająco dużo, aby zasadzone uprawy mogły wyrosnąć.
Oznacza on również miłość i namiętność, która może pojawić się pomiędzy dwojgiem ludzi. Ma on także w sobie zdolności oczyszczające. Stąd też w północnej Portugalii zwyczaj, aby przez ogniska przeskakiwali nie tylko kawalerowie, ale panny również! A w zasadzie dwoje narzeczonych, którzy wyczekują na swój ślub. Udany skok przez ognisko miał im zapewnić pomyślność w miłości oraz w małżeństwie.
Choć zwyczaj rozpalania ognisk i skakania przez nie powoli zanika, ogień jest dalej obecny chociażby w przypadku tradycji puszczania lampionów z gorącym powietrzem. Od wczesnego wieczora, aż do późnej nocy, pojawiają się święcące punkty na niebie punkty. Lampiony przemieszczają się po niebie niosąc prośby o szczęście i pomyślność dla osób je wypuszczających. Trzeba jednak bardzo uważać, aby nie zrobić sobie lub innym krzywdy!
Nie można też zapomnieć o tradycyjnym pokazie fajerwerków, który hucznie towarzyszy obchodom São João w Porto. Pokaz trwa 15 minut i jest transmitowany w publicznej telewizji. Niektórzy uważają nawet, iż bije on na głowę sylwestrowe sztuczne ognie. Punktualnie o północy fajerwerki są wystrzeliwane z łódek znajdujących się pośrodku rzeki Douro tuż w pobliżu Ribeiry oraz z mostu Ponte Luis I. Warto przynajmniej raz w życiu obejrzeć ten pokaz. Jeśli chcecie to zrobić na żywo wybierzcie sobie dobry punkt widokowy. Na Ribeirze oraz w Cais de Gaia jest zawsze wielu oglądających. Jeśli więc wybierzecie jedno z tych miejsc na swój punkt obserwacyjny to radzę udać się tam dość wcześnie, aby zająć sobie dobre miejsce.
Zioła mające moc oczyszczenia
Trzecim ważnym symbolem obchodów dnia Świętego Jana w północnej Portugalii są zioła. Każdy słyszał o słynnym manjerico. Oprócz niego spotkamy również pora (alho-porro), melisę (erva-cidreira lub cidreira), rozmaryn (alecrim lub rosmanhinho), koper włoski (funcho), krwawnik pospolity (marcela lub macela) czy szałwię (sálvia). Zioła te często używano do rozpalenia ognisk właśnie z okazji nocy świętojńskiej. Zapachy wydobywające się z ogniska miały zaś właściwości oczyszczające. Na większą uwagę zasługują w tym przypadku trzy rośliny: manjerico, por oraz melisa.
Por
Por, a właściwie jego kwiaty charakteryzujące się dość specyficznym aromatem (nie koniecznie tak nas uwodzącym jak w przypadku manjerico) jest jedną z głównych roślin zielnych, która wiąże się z tradycją ludności mieszkającej na północy Portugalii. Przede wszystkim ta roślina rośnie na tutejszych terenach i kwitnie w czerwcu. Stała się popularna podczas obchodów nocy świętojańskiej, gdyż uczestnicy tzw. Rusgas idąc na miejsce wystąpień mijali pola pełne pora i zabierali jego kwiaty osadzone na podłużnych łodygach ze sobą.
Roślinie tej przypisuje się moc odstraszania pecha oraz wszelkiego zła. Z tego powodu kwiat pora po zakończonej nocy świętojańskiej powinniśmy trzymać w domu tuż za głównymi drzwiami wejściowymi, aby odstraszał złe intencje oraz pecha. Nasz kwiat pora mógł zostać zastąpiony nowym, ale dopiero po kolejnym São João. W czasie nocy świętojańskiej pełnej zabaw i psot tradycyjnie podtykano pod nos „pachnące” kwiaty pora lub delikatnie uderzano kwiatami w głowę przechodzących ludzi. Najczęściej zabawa miała również podtekst bardziej sensualny: należało zbliżyć kwiat pora do nosa lub głowy płci przeciwnej. W ten jakże łatwy sposób zawierano również nowe znajomości. Można więc śmiało twierdzić, iż nasz kwiat pora jest pierwowzorem plastikowego młotka, który stworzono dopiero w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Do dziś jest on nieodłącznym atrybutem São João. Warto jednak wiedzieć, iż pierwotnie to por spełniał tę funkcję!
Melisa
Melisa, czyli jedno z najbardziej powszechnych ziół w Europie, również w Portugalii cieszy się dużą popularnością. Kiedy po raz pierwszy zamówiliście herbatę w Portugalii nie zapytano Was czy chcecie właśnie melisę? Popularna chá de cidreira, którą prawie każdy Portugalczyk ma w swoim domu przynajmniej na północy, to obok rumianku jedno z podstawowych ziół w apteczce. Znana ze swoich właściwości uspokajających, ale także przeciwbakteryjnych była często używana podczas obchodów nocy Świętego Jana podobnie jak por. Bukiet świeżo zerwanej melisy wydzielał bardzo orzeźwiający cytrynowy zapach. Kiedy więc dotknięto nim głowy lub twarzy przechodnia jego reakcja nie była aż tak przykra, jak w przypadku kwiatu pora. Obecnie bardzo rzadko można spotkać mieszkańców Porto praktykujących jeszcze tę tradycję.
Manjerico
Manjerico pochodzi z krajów Bliskiego Wschodu, ale w Portugalii przyjął się bardzo dobrze. Zasadzoną późną zimą roślinę w czerwcu przesadza się do doniczki. Następnie sprzedaje się ją na ulicach Porto oraz w okolicznych miasteczkach.
Charakterystyczną kopułę roślinki zwieńcza chorągiewka z zabawnym wierszykiem. Ma ona za zadanie wywołać uśmiech na ustach osoby obdarowanej doniczką z manjerico. Tradycyjnie to chłopak lub mężczyzna wręczał manjerico swojej ukochanej. Jednak obecnie możemy ją bez przeszkód podarować bliskiej nam osobie bez względu na łączącą nas relację.
Więcej o manjerico można przeczytać w osobnym artykule, który napisałam na temat tej roślinki.
Źródła:
Susana Gatsal (2013), Festa e identidade: o São João do Porto, ANTARES, vol.5, nr 9
Helder Pacheco (2004), O livro de São João
Miguel Pereira, Porque se celebra, no Porto, o São João?, https://www.engenhariaradio.pt/2019/06/porque-se-celebra-no-porto-o-sao-joao/
Manuela Goucha Soares, O alho porro é mais velho do que o S. João. E protege da inveja e do mau olhado, https://expresso.pt/sociedade/2015-06-23-O-alho-porro-e-mais-velho-do-que-o-S.-Joao.-E-protege-da-inveja-e-do-mau-olhado
Sara da Silva Feiteira (2015), A felicidade no manjerico e a sorte no alho-porro: O São João sai à rua na cidade do Porto – alunos e familiares na descoberta do património imaterial, https://repositorio-aberto.up.pt/bitstream/10216/80994/2/36903.pdf
Porto.: http://www.porto.pt/noticias/hoje-e-dia-de-nossa-senhora-da-vandoma-padroeira-da-cidade-do-porto
