Nieodłącznym elementem obchodów święta São João w Porto oraz w Vila Nova de Gaia są tzw. Cascatas. Można je znaleźć zarówno na wystawach sklepowych, w stowarzyszeniach, jak i przed domem osób prywatnych. Często organizowane są konkursy wśród właścicieli sklepów na najładniejszą makietę z okazji dnia narodzin św.Jana, a nawet sesje oglądania cascatas wśród sąsiadów.
Co to jest cascata sanjoanina?
Zacznijmy więc od wyjaśnienia czym jest cascata sanjoanina. Po portugalsku słowo cascata oznacza wodospad, pionowy opad wód strumienia. Jednak patrząc na zdjęcia przedstawiające portugalską cascatę w tym kontekście raczej ciężko nam się jest dopatrzeć znanego nam wszystkim widoku wodospadu. Widzimy natomiast makietę przedstawiającą małe miasteczko lub wioskę położoną na wzniesieniu lub zboczu, pełną domów, drzew, budynków odwzorowujących rzeczywistą strukturę wioski. Możemy powiedzieć, iż jest to taka miniatura miasta.
Elementem obowiązkowym w każdej cascata sanjoanina jest figurka Jana Chrzciciela oraz motyw wody. Woda może być zaznaczona niebieskim paskiem, w tych najbardziej prostych makietach. Cascata może być też zbudowana tak, iż ma specjalną część, która magazynuje prawdziwą wodę, a nie tylko jej reprezentacyjną imitację. Mistrzowie, którzy konstruują cascatas używają także pomp do wody, aby móc zainstalować na makiecie prawdziwy wodospad! Oczywiście projekt cascata nie powstaje z dnia na dzień. Rezultaty widoczne w czasie obchodów nocy świętojańskiej są tworzone miesiącami. Warto będąc w Porto lub w Gai w tym okresie pooglądać typowe cascatas przygotowywane przez mieszkańców.
Dodatkowo jednym z najważniejszych elementów, które możemy zaobserwować w naszej makiecie są figurki, które przedstawiają mieszkańców tej społeczności. Znaleźć możemy figurki przedstawiające lud przy pracy oraz zwierzęta hodowlane towarzyszące mieszkańcom na co dzień. Figurki, które pojawiają się w cascatach są wykonane z gliny według portugalskiego stylu arte popular.
Co symbolizuje cascata sanjoanina?
Cascata pokazuje przede wszystkim obyczaje danej społeczności w czasach współczesnych, które dotyczą m.in. obchodów święta São João w Porto oraz na północy kraju. Ma ona również bezpośredni związek z dniem narodzin Jana Chrzciciela.
Jak podkreśla Germano Silva, św. Jan Chrzciciel jest jedynym z kanonu świętych, którego wspomnienie w kościele katolickim obchodzimy świętując dzień narodzin, a nie śmierci. Istnieje również swoista analogia pomiędzy cascatą a szopką bożonarodzeniową. Oba obiekty dekoracyjne są konstruowane w okresach przesilenia letniego i zimowego, aby uczcić narodziny dwóch jakże istotnych postaci w religii katolickiej: Jezusa Chrystusa oraz Jana Chrzciciela. Stąd też nieodłączne elementy, w każdym z obiektów: żłobek w przypadku Jezusa oraz źródełko w przypadku Jana.
Historia tworzenia makiet
Według Heldera Pacheco, jednego z trzech wybitnych historyków zajmujących się przeszłością Porto, pierwsze cascatas zaczęto tworzyć w XIX wieku. Tradycja ta narodziła się z tworzenia szopek bożonarodzeniowych, które pojawiły się w Portugalii w XVIII wieku. Figurki przedstawiające świętą rodzinę oraz żłobek zostały zastąpione figurką Jana Chrzciciela i mieszkańców małej społeczności. Również sama struktura cascaty ma znaczenie. Miasteczko jest budowane na wzniesieniu, ma wiele poziomów. Czasem można stwierdzić, iż imituje swoją strukturą schody. Z jednej strony odzwierciedla ona krajobraz jaki możemy zaobserwować w Porto, mieście położonym na wielu wzgórzach i o dość dużym nachyleniu terenu. Z drugiej jednak nawiązywać może do struktury jaką obserwujemy w kościele. Zarówno tabernakulum jak i ołtarz są położone wyżej niż poziom, na którym przebywają wierni. Zabieg ten ma na celu podkreślenie ważności makiety.
Jak podkreśla Germano Silva (drugi z trzech wspomnianych historyków) pierwsza cascata w dzielnicy Fontainhas została zbudowana w 1869 roku. Przedstawiała ona tylko scenę, w której Jan Chrzciciela udzielał chrztu Chrystusowi. W takiej prostej formie dalej możemy co roku oglądać cascatę w tej dzielnicy.
Cascatas sanjoaninas doczekały się również swojego konkursu. Pierwsza edycja została zorganizowana w 1947 roku i wzięło w niej udział sześć makiet. W kolejnych latach frekwencja uczestników była podobna. Spowodowane to było dość srogim regulaminem dotyczącym wyglądu makiet. Doszło nawet do kuriozalnej sytuacji, kiedy w edycji 1978 roku nie została przyznana nagroda żadnemu z uczestników. W rezultacie został wystosowany protest, komisja konkursowa zmieniła zasady i od tamtej pory do zmagań dołączyło więcej uczestników. W zeszłorocznej edycji (2019) swoje prace zaprezentowało 34 uczestników.
Grosza daj … Janu Chrzcicielowi
Pierwsze cascatas były bardzo proste. Na kawałku mchu stawiano bowiem figurkę przedstawiającą św. Jana Chrzciciela. Można pokusić się wręcz o stwierdzenie, iż przypominały one ołtarzyki. Dopiero z czasem zaczęto je rozbudowywać i urozmaicać. Przyczyniła się do tego inna tradycja. Otóż proste ołtarzyki były robione głównie przez dzieci, które prosiły swoich sąsiadów o drobne wsparcie finansowe. *Um tostãozinho para o São João („Grosik dla Świętego Jana”) głosił napis wykaligrafowany na karteczce u stóp świętego. Z uzbieranych pieniędzy dzieci kupowały nowe figurki, które w następnym roku zdobiły odmienioną już cascatę. A ta budowana była według wyobraźni każdego z autorów.
* Przed wprowadzeniem euro w Portugalii obowiązywała waluta escudos. Mniejszą wartością niż escudos było centavo i tostão, gdyż 1 escudo = 100 centavos = 10 tostões. Stąd jeśli przyjmiemy, że escudo jest odpowiednikiem polskich złotówek, to centavo i tostão możemy porównać do polskich groszy.Powszechnie mówi się też, że tostão to po prostu moneta.
Nieodłączne elementy cascaty
Obecnie cascatas sanjoaninas to istne dzieła sztuki, przedstawiające oprócz Jana Chrzciciela również scenki rodzajowe z życia mieszkańców oraz zamieszanie towarzyszące obchodom São João. Niejednokrotnie za fundament makiet służy małe Porto, ze swoimi słynnymi zabytkami jak wieża Torre dos Clerigos, katedra, most Ludwika I czy słynne kamieniczki na Ribeirze.
Z jednej strony możemy zaobserwować figurki, które przedstawiają mieszkańców przy pracy. Dojrzymy tu sprzedawczynie ryb zwane peixeiras ze swoimi charakterystycznymi koszami umieszczonymi na głowie, sprzedawczynie manjericos oraz melisy, a także piekarza, listonosza, praczki, sprzedawców drobiu czy muzyków grających między innymi na koncertynie, trąbkach i bębnach. Dostrzec można również sprzedawców plastikowych młotków używanych podczas nocy świętojańskiej w Porto.
Z drugiej strony w małym miasteczku odbywa się również zabawa. Jednen mieszkańców wspina po słupie, aby zdobyć presunto lub dorsza. Widzimy prostych ludzi trzymających w rękach kolorowe lampiony. Wytwornie ubrane pary przechodzą na wesele. Dostrzec można również procesje mieszkańców udające się w kierunku figurki przedstawiającej św. Jana Chrzciciela.
W poszukiwaniu cagão
Również bardzo poszukiwaną figurką w cascacie jest cagão lub mijona. To nic innego jak mężczyzna lub kobieta, którzy znajdują się w kuckach i załatwiają swoją potrzebę fizjologiczną. Jest to bardzo humorystyczny element makiety, który według powszechnego przekonania przynosi szczęście. Z tego powodu wszyscy szukają tych postaci, a często są bardzo trudne do zlokalizowania ze względu na dużą ilość figurek w cascacie.
Taki element humorystyczny wprowadza swego rodzaju satyrę do naszego miasteczka. Cascata jest więc głosem wyobraźni, który ukazuje nam stereotypy panujące wśród społeczności zamieszkującej region Porto.
Figurka przedstawiająca cagão znajduje się w lewym dolnym rogu na zdjęciu, powyżej tasqueiro (właściciel taberny).
Warto wybrać się samemu w przyszłym roku na polowanie na najładniejsze makiety na terenie Porto oraz Vila Nova de Gaia. Jeżeli zaciekawił Cię ten artykuł koniecznie dowiedz się więcej o symbolice nocy świętojańskiej w Porto!
Źródła:
Germano Silva, A cascata de São João, https://www.jn.pt/live/programas/a-cascata-de-sao-joao-3979034.html
Luis Pisco (2017), A salvaguarda de um património. O Concurso de Cascatas de S. João na memória da cidade
Sara Gerivaz, As cascatas de São João são feitas de histórias e de pessoas, https://jpn.up.pt/2016/06/23/cascatas-sao-joao-feitas-historias-pessoas/
Ana Margarida Oliveira, São João Santo bonito… e a origem da cascata sanjoanina, https://rfm.sapo.pt/content/7494/sao-joao-santo-bonito-e-a-origem-da-cascata-sanjoanina