Koguta z Barcelos nie trzeba chyba przedstawiać, gdyż znają go wszyscy: mieszkańcy portugalskich ziem, turyści, którzy choć raz odwiedzili ten kraj, a także osoby, które jeszcze nie miały okazji tego zrobić, ale oglądały spoty reklamowe zachęcające do odwiedzenia luzytańskich terenów. Czarny kogut z krwistoczerwoną grzywą i czerwonymi serduszkami, okalającymi jego ciało jest dziś jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli portugalskich. Z tego artykułu dowiesz się więcej na temat jego historii, a także poznasz sztukę rękodzielniczą regionu Minho.
Historia koguta z Barcelos
Czarny kogut z krwistoczerwoną grzywą i czerwonymi serduszkami, okalającymi jego ciało jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli portugalskich. Stał się on wizytówką Portugalii już w czasach Estado Novo, czyli okresu dyktatury Nowego Państwa (1926-1974), gdyż na arenie międzynarodowej zaprezentowano go po raz pierwszy w 1935 roku w Genewie, podczas Wystawy Portugalskiej Sztuki Ludowej (Exposição de Arte Popular Portuguesa).
Dlaczego w czasach dyktatury Salazara wybrano właśnie koguta jako symbol Portugalii? Można pokusić się o stwierdzenie, iż jednym z głównych symboli, które reprezentuje to zwierzę, jest duma. Duma z bycia Portugalczykiem. Ale jest to również zwierzę bardzo bliskie rolnikom. A w tamtych czasach wieś była bardzo ważna zarówno dla ekonomii kraju, jak i dla tożsamości narodowej oraz tradycji. Stąd też aprobata koguta z Barcelos przez Salazara i jego współpracowników, dla których „Bóg, ojczyzna i rodzina” były świętością. A co za tym idzie tradycja również.
Pierwszego koguta stworzył na początku lat trzydziestych XX wieku rzemieślnik João Domingos da Rocha, znany pod pseudonimem Domingos Côto, mieszkający w Galegos Santa Maria nieopodal Barcelos. Od lat pięćdziesiątych kogut z Barcelos stał się głównym symbolem turystyki krajowej, który ukazuje tożsamość narodu portugalskiego: ogromną gościnność mieszkańców Portugalii, a także piękno samego kraju, w którym dominują zarówno zielone górzyste tereny, jak i złociste, piaszczyste plaże.
Kogucik sam w sobie uosabia również folklor portugalski, prezentując typowy motyw serca, tzw. coração de Viana, wyszywanego na tradycyjnych chusteczkach miłosnych w regionie Viana de Castelo oraz tradycję rzemieślniczą wśród artystów, którzy zajmują się wykonywaniem glinianych i ceramicznych naczyń oraz figurek. W latach osiemdziesiątych symbol koguta odchodzi od ideologii polityczno-etnicznych i zostaje uznany za jeden z symboli wolnej Portugalii.
Legenda o kogucie
Możecie jednak dalej zastanawiać się, skąd w ogóle pojawił się sam symbol koguta w miasteczku Barcelos. I jak to często bywa wywodzi się on z legendy, która ma wiele wersji. Oto jedna z nich.
Pewnego razu do miasteczka Barcelos przybył mężczyzna podający się za galicyjskiego pielgrzyma. Przebywał on drogę do Santiago de Compostela. Zatrzymał się w lokalnym zajeździe. Podczas jego pobytu w miasteczku doszło do kradzieży srebrnej zastawy. Jak łatwo się domyślić o popełnienie tego właśnie czynu oskarżono nieznanego wędrowca. Został skazany na karę śmierci przez powieszenie i wtrącony do lochu. W oczekiwaniu na wykonanie kary mężczyzna poprosił o możliwość spotkania się z sędzią. Tak też się stało. Zabrano go przed oblicze sędziego, który w towarzystwie swoich przyjaciół spożywał właśnie kolację. Sędzia był osobą bardzo bogatą i dobrze usytuowaną, toteż biesiadnikom niczego nie brakowało na suto zastawionym stole.
Pielgrzym nalegał na spotkanie z sędzią, gdyż chciał błagać go o zmianę decyzji. Co więcej, zapewniał go o swojej niewinności. Niestety na próżno. Rozczarowany i smutny Galicyjczyk na odchodnym rzucił do sędziego, iż jest niewinnym. A o świcie, gdy wyrok będzie wykonywany, pieczony kogut, który leżał na stole jako jedno z dań biesiadników, ożyje i zaśpiewa jako świadek jego niewinności. Po powrocie pielgrzyma do celi biesiadnikom przeszedł apetyt i kolacja została zakończona.
Cudowny śpiew koguta
O świcie mężczyzna został wprowadzony na szubienicę. Sędzia obserwujący widowisko ze swojego domu usłyszał nagle pianie koguta dochodzące z jadalni. Przypomniał sobie słowa pielgrzyma i natychmiast wydał nakaz przerwania egzekucji. Na szczęście zdążył. Po uwolnieniu wędrowiec udał się bez zwłoki w dalszą drogę swojej pielgrzymki do Santiago de Compostela. Jak głosi inna z wersji tej legendy, po kilku latach powrócił on do Barcelos. Na rozdrożach nakazał wzniesienie krzyża na cześć św. Jakuba oraz Najświętszej Panienki. Do dziś w miasteczku tym można zobaczyć kamienny krzyż, który przedstawia symbolikę tej legendy.
Zdjęcie pochodzi ze strony www.mitologia.pt
Inna wersja tej historii głosi, iż w mieście doszło do morderstwa, lecz nie wykryto winnego. Kiedy galicyjski pielgrzym pojawił się w Barcelos od razu uznano go za winnego zbrodni i skazano na powieszenie. Według kolejnej wersji wraz z pielgrzymem podróżowała również jego rodzina, która zatrzymała się w zajeździe. Jako, że zabrali ze sobą na drogę swoje własne jedzenie, a w karczmie wydali mało pieniędzy, oberżysta, aby się zemścić, podłożył pielgrzymowi srebrne sztućce i oskarżył go o kradzież. Mężczyzna został skazany na śmierć przez powieszenie, a po cudownym śpiewie koguta i uniewinnieniu pielgrzyma wraz z rodziną kontynuował dalszą podróż w kierunku Santiago de Compostela.
Jak można zauważyć wersji legendy jest bardzo dużo. Można znaleźć również kilka innych wariantów, których nie przytoczyłam w tym artykule. Jednak wszystkie jednoznacznie mówią o cudzie. I o tym, że kogut ukazał prawdę sędziemu oraz uratował życie niewinnie skazanemu mężczyźnie. Z tego też względu Kogut z Barcelos jest również symbolem prawd. Przynosi też szczęście wszystkim, którzy mają jego figurkę w domu.
Ja już swoją mam, a Wy?
Portugalski Szlak Świętego Jakuba
Jedna z opcji portugalskiej trasy szlaku św. Jakuba przebiega właśnie przez miasteczko Barcelos i wiąże się nieodłącznie z legendą dotyczącą koguta. Główny bohater tej legendy był właśnie pielgrzymem, który zmierzał do Santiago de Compostela w ramach przyrzeczenia, które złożył. Z tego też względu na pewno warto wybrać się na ten odcinek szlaku i odwiedzić to jakże urokliwe miasteczko w północnej Portugalii w regionie Minho. Z Porto należy kierować się do Vilarinho (27km) a stamtąd do Barcelos (29km).
Figurado, czyli rzemieślnicza sztuka wykonywania glinianych figurek
Barcelos jest regionem, który na portugalskiej mapie zapisał się również ze względu na wspaniałych rzemieślników, wykonujących gliniane i ceramiczne naczynia oraz figurki. W całej gminie można jeszcze spotkać artystów, niestety coraz starszych, którzy tworzą dzieła sztuki związane z folklorem i tradycją. Do jednej z takich kategorii należą gliniane figurki przestawiające słynnego koguta, ale także inne zwierzęta, postacie świętych, sytuacje zaczerpnięte z życia codziennego oraz postacie należące do lokalnego folkloru regionu Minho, takie jak diabły i stworzenia, które znajdziecie w portugalskim bestiariuszu.
Dlaczego właśnie w tym regionie sztuka ta jest aż tak popularna? Ze względu na złoża gliny, które występują na tych terenach. Na samym początku z gliny oprócz naczyń wytwarzano również zabawki dla dzieci. Z małych kawałków gliny formowano figurkę przedstawiającą zwierzęta, robiono otwory i umieszczano gwizdek. Potem dmuchano do środka i zabawka zyskiwała dźwięk. Możecie sobie wyobrazić tę przeogromną radość dzieci, które cieszyły się z takiego oto prezentu. Z czasem zaczęto również doceniać wartość artystyczną i skupiono się na precyzyjnym wykonywaniu i malowaniu figurek z gliny.
Sztuka ta jest najczęściej przekazywana z pokolenia na pokolenie i przy jej tworzeniu pracują całe rodziny. Bardzo często jest ona powiązana ze sztuką garncarską, tzw. olaria. Z biegiem lat niestety coraz trudniej o młode pokolenia rzemieślników, a i sama tradycja w przyszłości może odejść w zapomnienie, jeżeli Portugalczycy przestaną doceniać swoje korzenie oraz folklor. A jest on naprawdę bogaty!
Rosa Ramalho: kobieta, która zarażała pasją
Wielu artystów tworzy figurki i maluje je bez uprzedniego planu. Pozwalają sobie puścić wodze wyobraźni i tworzą własny świat sennych marzeń, czasami nawet łączący się poniekąd z surrealizmem. Jedną z najważniejszych artystek, która wsławiła się właśnie w sztuce glinianych figurek była Rosa Ramalho.
Ubrana na czarno starsza skromna kobieta, która nie miała problemu z wyrażaniem opinii na każdy temat, o który została zapytana. Tak ja ją widzę po obejrzeniu kilku filmów dokumentalnych, w których przedstawiona została postać artystki. Tworzyć wspaniałe dzieła sztuki zaczęła dosyć późno, bo dopiero jako 68-latka, kiedy została wdową i gliniane figurki stały się jej sposobem na utrzymanie po śmierci męża. Pierwsze kroki w lepieniu figurek stawiała już jako dziecko, kiedy spędzała dnie z sąsiadką na wykonywaniu naczyń z gliny. Z resztek materiału dziewczynka mogła sobie ulepić figurki, którymi się bawiła. I szło jej to bardzo dobrze. Jednak, kiedy wyszła za mąż całkowicie skupiła się na rodzinie i wychowaniu gromadki dzieci, a w wolnych chwilach pomagała mężowi. Oczywiście musimy wyobrazić sobie, że mowa o czasach, kiedy rola kobiety w Portugalii była bardzo umniejszana i nie doceniana.
Zdjęcie pochodzi ze strony http://www.artepopularportuguesa.org
Rosa była kobietą o ogromnej wyobraźni, jak wspomina jej wnuczka. Inspiracje na figurki, które tworzyła czerpała ze snów. I to właśnie te niesamowite figurki przedstawiające wilkołaki, wiedźmy, mitologiczne i magiczne stworzenia wyróżniły ją na tle innych artystów. Bez wątpienia jej historia może stać się inspiracją dla każdego, bo warto spełniać swoje pasje i marzenia, a wiek niech przestanie być dla nas ograniczeniem!
Zdjęcie pochodzi ze strony www.aerosaramalho.pt
Zdjęcie pochodzi ze strony https://pervegaleria.eu
Szlak rękodzielniczy
Będąc w Barcelos lub okolicy warto wybrać się na szlak rzemieślników, którzy zajmują się wykonywaniem tych pięknych figurek. Tutaj możecie znaleźć listę artystów, którzy należą do stowarzyszenia rękodzielników w Barcelos.
Zachęcam Was również do zatrzymania się na chwile w Muzeum Garncarstwa(Museu da Olaria), gdzie możecie dowiedzieć się coś więcej na temat tego rzemiosła oraz zobaczyć dzieła rzemieślników na wystawie.
Jeżeli będziecie w przyszłości chcieli kupić figurki przedstawiające koguta z Barcelos lub inny motyw to zachęcam Was do tego aby wybierać te, które posiadają informację o autorze. W ten sposób wspieracie lokalne rzemiosło i dajecie tym wspaniałym artystom pracę.
Jeśli spodobał Ci się ten artykuł przeczytaj koniecznie wpis o obchodach Święta Krzyży oraz bitwie kwiatowej w Barcelos.
Źródła:
Camara Municipal de Barcelos: https://www.cm-barcelos.pt/visitar/artesanato/galo-de-barcelos/
Efe, Miguel Conceição: https://www.efe.com/efe/portugal/destacada/o-galo-de-barcelos-a-lenda-um-galego-que-se-tornou-simbolo-luso/50000440-2889880
Camara Municipal de Barcelos: https://www.cm-barcelos.pt/visitar/lendas-de-barcelos/
Lenda do Galo de Barcelos: http://www1.ci.uc.pt/iej/alunos/2001/lendas/Lendas%20de%20Barcelos.htm
Camara Municipal de Barcelos: https://www.cm-barcelos.pt/cool_timeline/rosa-ramalho/
Museu de Olaria, Geração Côta: http://www.museuolaria.pt/wp-content/uploads/2018/02/Cat%C3%A1logo-da-exposi%C3%A7%C3%A3o-Gera%C3%A7%C3%A3o-C%C3%B4ta.pdf
Reportaż: https://www.youtube.com/watch?v=gW-qzsdI-Rg&feature=emb_rel_pause